Lele fakaholomui va'a laiseni 'a e Potungaue Leipa Featured
9 Sune, 2017. Na’e ‘i ai ‘a e fiefia lahi ‘i he kakai ‘o e fonua tautautefito ki he kau pisinisi ‘i he tu’unga fakahoko fatongia ‘a e Va’a Laiseni ‘a e Potungāue Fefakatau’aki mo e Leipa ‘i he ngaahi ta’u kuo maliu atu ‘o a’u mai pe ki he ta’u ni.
Na’e makatu’unga ‘eni ‘i he vave ‘enau fakahoko fatongia ki he kau pisinisi ‘o e fonua pea toe tumutumu ko hono faka faingofua ‘a e founga laiseni ‘o e ngaahi pisinisi pea mo hono toe fakahoko ‘i he ‘initaneti (online) ‘a e lesisita pisinisi pehe ki he fekumi ki he ngaahi me’a fakapisinisi pea ‘oku hōhōa tatau ia mo e founga ‘oku ngāue’aki ‘e he ngaahi fonua muli.
Ko e konga foki ‘eni ‘a e tokoni Pule’anga ‘Aositelelia pea na’e hifoaki ‘a e founga ngaue polofesinale ko’eni ‘i he ta’u 2013 pea na’e ngaholo mo ‘ilonga ‘ene ngaue lelei ki he kau pisinisi pea koe ta’au foki ‘eni ‘oku lele ai ‘a mamani.
Na’e toe malava foki he founga ko’eni ke tohoaki mai ai ‘a e kau ‘inivesitoa mei muli kenau ‘inivesi ‘i Tonga ni pea na’e vave foki ‘a hono polosesi ‘o e ngaahi kole mei muli ki ha ngaahi laiseni ‘inivesimeni (Foreign Investment Licence) ‘o makatu’unga mei ai ‘a e vekeveke ‘a e kau ‘inivesitoa kenau folau mai ‘o pisinisi mo ‘inivesi ‘enau pa’anga ‘i Tonga ni.
‘I he ‘ene anga maheni na’e malava pe ke fakahoko he uike ‘e taha ‘a hono polosesi ‘enau kole pea ‘e lau ia ‘oku loloa ka toe ‘ova atu ai. Koe founga totonu foki ‘eni ‘o fakatatau ki he laka ‘a e taimi pea ‘oku ne faka’ai’ai ‘a e fie ngāue mai ‘a e kau ‘inivesitoa ki Tonga ni. Ko e laiseni pisinisi anga maheni nae fakahoko pe iahono polosesi ‘i loto he ‘aho pe ‘e taha pea toe tokoni foki hono fakahoko he ‘initaneti.
Ko e me’a ‘oku faka’ohovale ‘i he ngaahi ‘aho ni ko e talu ‘a e malōlō ‘a e CEO ‘a e Potungāue Moana Taukolo mo e hiki mai ‘a e CEO ‘o e Potungāue Tanaki Tukuhau ‘Anisi Bloomfield ‘o le’ole’o ‘i he lakanga ni mo e kamata ke 'alu fakaholomui ‘a e founga manakoa mo faka’ai’ai ‘a e ‘inivesimeni ‘i he fonua ki he tu’unga ‘oku fu’u tuai ange pea toe fakatuta ki he kakai muli ‘oku nau fie folau mai ke ‘inivesi ‘i Tonga ni.
Kuo ma’u ‘e he ongoongo ni ‘a e fakamatala kuo ‘ova hake he lau mahina ‘a e tatali ‘a e kau ‘inivesitoa ‘e ni’ihi mei muli pea kuo nau fakahā ‘a ‘enau ta’efiemālie lahi ki he founga ko’eni ‘a ia ‘i he’enau tui ‘oku fakaholomui ka na’e kamata ke lalaka atu ‘a Tonga ni ki he tu’unga ma’olunga fakahoa ki he tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi fonua kaungā’api ‘i he Pasifiki.
‘I he fakamatala ‘oku ma’u ‘e he ongoongo ni ‘oku ‘ikai kenau tukuaki’i ‘a e kau ngāue ka ko e founga ‘oku fokotu’utu’u fo'ou 'e he kau taki he ‘oku mahino koe tuai mei ai pea ‘oku puke ‘o ‘ikai ha tali mahino ‘e ‘ave ki he kau ‘inivesitoa pe koe toe hā ha me’a ‘oku fiema’u ke faka kakato.
Ko e me’a pe ‘oku mahino mai ‘i hono toutou ‘eke ki he kau ngāue ‘a e tafa’aki ko’eni ko hono fakahā mai ‘oku kei ‘i loto pe. ‘I ha fakaha 'e he taha ‘o e kau kole laiseni na’e a’u ki he kau taki ‘i ‘olunga ‘aupito pea koe mea na’e fakahoko mai ke fakahu ange ha’ane tohi launga.
‘Oku ‘alu hake leva ‘a e hu'uhu'u mo hono fehu'ia pe koe hā leva ‘a e ‘uhinga ‘a hono puke he kuo ‘osi polosesi pea totongi. ‘I ai mo e fifili na’a ‘oku fiema’u ia ke totongi lalo tepile nai ha pa’anga kae toki fakamo’oni he koe kau muli foki ‘eni pea ‘oku mahino ‘oku ‘i ai ‘enau seniti.
Na’e ma’u pe foki ‘a e fakamatala mei he Potungāue ‘oku ‘i ai ‘a e Komiti ia ‘oku ‘ave kiai kenau sivi’i pea na’e toe fakamahino pe foki ‘eni mei he Pule’anga hili ‘a e ta’efemahino’aki hono foaki ‘o e laiseni kasino ‘a ia na’e faka’ikai’i ‘e he Palēmia pea na’e fakamatala foki kiai mo ‘Anisi Bloomfield ‘i he mītia.
Kaikehe 'i he fakamatala ‘a e taha ‘o e kau ‘inivesitoa na'a ne fakamahino na'e mei ofiofi pe he fakafiemalie pe kapau ‘oku ‘omai ha tali mahino ka ‘oku ‘ikai ko hono puke fuoloa pea ‘oku toe foki pe ‘a Tonga ia ki he kuohili ka na'e fakalaka lahi mai 'a e ngāue 'a e Potungāue Leipa.
Na'e fakahā 'e he taha 'o e kau 'inivesitoa 'oku 'ikai ke totonu ke tautea kinautolu makatu'unga he kaveinga ia fekau'aki mo e foaki laiseni kasino 'a ia 'oku 'ikai ha'a nau kaunga kiai pea koe palopalema ia 'a e Pule'anga mo e kakai kehe.
“’Oku ‘ikai keu ‘ilo pe koe toe hā ‘enau me’a ‘oku nau toe fiema’u pea ‘oku ‘ikai ke mahino kiate au pe koe hā ‘oku pehe ai ‘a Tonga he aho ni.?”, ko e fifili ia ‘a e taha ‘o e kau pisinisi ka ‘oku fakatatali mai ‘ene kau ‘inivesitoa ki he’enau laiseni.
‘Oku ‘i ai foki mo e fakamatala ‘oku ma’u ‘e fetongi ‘a kinautolu ‘oku nau ma’u ‘a e taukei ‘i he fatongia ni pea pea 'e toe fa'u moe sisitemi fo'ou tokua pea ko e toki mo’oni ia ‘a e foki 'a e kukli ki he'ene lua 'o hange koe lau 'a e paloveape.
'Oku 'i ai foki mo e fakakaukau 'a e ni'ihi ke fekumi pe koe ha 'ha tokoni 'a e pule tolu 'o e fonua 'a ia koe Fakamaau'anga ki he me'a ni.
6 comments
-
'Ilonga mo'oni koe hu atu pe 'a 'Anisi kuo faikehe moe Potungaue ia ko'eni. 'Oku toe fehu'ia e 'uhinga 'oku le'ole'o ai ka e 'ikai 'omi ha kakai he 'oku lahi pea 'oku ma'a honau lekooti. Na'a tau fanongo katoa he falealea hono 'omai e hisitolia e tangata ko'ena ka koe ha ha 'uhinga ai ketau longo he koe fonua temokalati 'eni. Ko e siana fakatu'utamaki 'ena mou 'ofa mai aa kau taki.
-
Ko e mo'oni 'aupito 'a e lau ko'eni pea 'oki fu'u 'ilonga lahi 'ene hoko 'i he Potungaue ko'eni ka me'a na'e 'ikai ke fai anga kiai he nae 'osi lele lelei mai.
-
'Oku fakamoloma 'a e me'a 'oku hoko ko'eni pea 'oku mahino 'a e 'ikai loto 'a si'i kau ngaue 'a e tafa'aki ni ki he liliu koeni. Ko e kau ngaue tatau pe 'eni na'a nau ngaue'i mai 'a e founga foou na'a tau fiefia ai ka kuo 'ilo 'e 'Anisi Bloomfield 'e 'ikai lava ai ha takitaki ke ma'u ai ha'ane pa'anga pea loto ke veteki. 'Oku fuu 'ilonga pea toe pe 'eni ke lea mai moe kau Siaina 'oku ne fekau ke oo 'omai e tax clearance hili koia 'oku toutou 'oatu pe.
-
Masi'i 'Akilisi, ko ho'o kei tuku holo e fakailifia lahi koeni ko 'Anisi i ho Pule'anga kene tamate'i e kakai?
-
Ikai ketau ilo pe koeha kuo tautea'i pehe'i ai kitautolu i he fonua 'oku taku ko e fonua lotu pe ko e fonua 'o e tau'ataina. 'Oku mau tofanga 'i he me'a tatau, pea kuo laka ange 'ete feinga 'ata ki Hevani he'ete feinga sio kia 'Anisi, pea kuo 'i ai e talamai ke teuteu mo ha ki'i seniti ke 'oange ma'a 'Anisi kae vave 'a e Ngaue.
Koeha kuo tau pehee ai TONGA? Mou vahe mei he Pule'anga ko 'emau tukuhau ia, mou toe hanga mai kimoutolu ke toe tafa mo homau kato, pe 'e fakamau'i fefee'i kimoutolu. -
'Oku 'iai 'eku ki'i motu'i pisinisi pea 'oku 'ikai toe loi 'a e lau koeni pea ;oku ou fakamalo lahi hono 'ohake 'o e kaveinga ni. Na'e kamata ketau 'unu atu kimu'a ka ko'eni kuo pau ke toe foki ia 'o tatali pea 'oku faka'ofa 'a e kau ngaue na'a nau anga maheni 'aki hono fakavave'i 'a e fa'ahinga ngaue ni he kuo hu mai 'a e fokotu'utu'u fo'ou pea 'oku tonu ke 'iai ha'ate seniti ke 'oange ki he paipa kae toki paasi. 'Ikai ketau ofo kapau 'e toe hu mai 'a Piveni ke fa'u ha sisitemi fo'ou.