Fakamalōlō’i Dr. Aisake Valu Eke mei he lakanga Minisitā Pa’anga Featured
Dr. ‘Aisake Valu Eke 'Eiki Minisita Pa'anga & Palani Fakafonua Malōlō
6 Ma’asi, 2017. Kuo mahino foki ‘i he pongipongi ‘o e ‘aho ni ‘a hono ma’u ‘o e tohi tali ‘a Dr. ‘Aisake Valu Eke ki he Palēmia ‘o Tonga na'e faka'aho ki he 'aho ni 6 Ma'asi 2017 fekau’aki mo e tu’utu’uni ke fakamalōlō’i ia mei he lakanga Minisitā Pa’anga mo Palani Fakafonua.
‘Oku mahino mei he tohi ‘a Eke ‘a ia na’e tufaki ‘i he pongipongi ‘o e ‘aho ni ki he ngaahi kautaha ongoongo na’a ne ma’u ‘a e tohi ‘a e Palēmia ‘Akilisi Pohiva ‘a ia na’e tufa ange kiate ia ‘i he ‘aho ‘aneafi Sapate 5 Ma’asi 2017 lolotonga ia ‘oku fakahoko ‘enau kalasi ‘aho.
Ko e tohi foki ‘eni 'a e Palēmia ‘o fekau’i ke fakahū ange ‘i he pongipongi ‘o e ‘aho ni Monite 6 Ma’asi 2017 ‘a ‘ene tohi fakafisi mei he lakanga Minisitā Pa’anga mo e Ngaahi Palani Fakafonua.
Na’e fokotu’u atu foki ‘e he Palēmia ‘o hangē koia ‘oku hā he tohi tali ‘a Eke ‘a e ‘uhinga lalahi ‘e 2 ‘a ia koe –
1. tō kehekehe ‘i he palaoti ke fakamalōlō’i ‘a e Palēmia
2. tō kehekehe ‘i he ngaahi kaveinga he kuohili fekau’aki mo hono fakalele ‘o e Pule’anga
Na’e fakahā foki ‘e Eke ‘i he’ene tohi tali na’e ‘ikai ke paloti he na’e ‘i ai ‘a e ngaahi kaveinga ‘i he fokotu’u ki ha fili fakahāloto ke tukuhifo ‘a e Palēmia na’e mo’oni ‘o kau ai ‘a e tu’utu’uni ‘a e Palēmia fekau’aki mo ‘Etuate Lavulavu mo e ta’efakalao ‘o ‘ene ngaahi tu’utu’uni fekau’aki mo Lord Sevele pea na’e ‘iai pē mo e ngaahi makatu’unga ‘i he fokotu’u na’e ‘ikai mo’oni pea na'e 'ikai ke tui kiai.
Na’e fehu’ia foki ‘e Eke ‘a e tō kehekehe ‘i he ngaahi kaveinga fekau’aki mo hono fakalele ‘o e Pule’anga he kuohili pea na’a ne fakamahino foki ‘i he’ene tali ‘a ‘ene faka’amu kapau na’e fakahā ange kene ‘ilo kiai he koe mahino kiate ia na’e lelei pe ‘a honau vā fengāue’aki.
Na’e tali lelei pe foki ‘e Eke ‘a hono fekau’i ia kene fakafisi pea na’a ne fakalea he konga ‘o ‘ene tohi ‘o pehe “Fakafeta’i e ma’u koloa” pea ne fakamālō ai pe ki he Palēmia he fengāue’aki mo e falala na’e tuku ange kiate ia mo 'ene talamonū ki he hoko atu he kaha'u.
‘Oku malava foki ke fai ha vakai mei heni ki he kaveinga (principle) ‘oku tu’u ai ‘a Eke pea 'oku faka’uhinga na'e ‘ikai kene falala ki he taki ‘a e Palēmia neongo nae fokotu’u atu pe ‘e Eke ‘ene ‘uhinga. 'Oku ho'ata foki mei heni 'a e laumalie 'o e mate ki he kaveinga (principle) ‘a ia koe faitotonu pea ke ‘oua ‘e faihala ‘o tatau ai pē pe koe hā ‘a e me’a ‘e hoko kiate ia.
Ko e me’a leva ‘oku mahino mei heni na’e ‘ikai ke fakahoko ‘e Eke ha ngāue hala 'aki hono mafai ke makatu’unga mei ai hano fakamalōlō’i ia ka koe to kehekehe pe ‘o hange ko hono fakahoko kiate ia ‘i he tohi ‘a e Palēmia. Na’e te’eki ke faka’ilo faka-Fale Alea ia pe ‘e fakahalaia’i ‘e he Fakamaau’anga pe koha toe mafai ange.
Ko e taimi ‘eni ‘oku lau ‘i he mala’e ‘o e politikale koe mate ki he kaveinga, totonu mo e mo’oni ‘a ia ‘oku vikia foki heni ha kakai ‘oku nau tu’u ‘i he’enau kaveinga (principle) ‘o ‘ikai toe ue’ia ‘o tatau ai pe he mate mo e mo’ui, tu’umalie mo e masiva pe koe hā pe ha pole ‘i he mala’e ‘o e politikale.
‘Oku 'i ai pe foki 'i he taimi tatau 'a e totonu mo e mafai 'o e Palēmia ‘o fakatatau ki he Konistūtone kene fokotu’u ki he ‘Ene ‘Afio ke fakamalōlō’i ha memipa ‘o e Kapineti ‘oku ‘ikai tene fiemalie ki he’ene fakahoko fatongia.
Ko e lakanga mahu’inga foki ‘eni ‘a e Minisitā Pa’anga pea ‘oku fiema’u ha taha ‘oku taukei pea toe faitotonu kene faka’uto’uta ‘a e lepa ‘a e fonua. ‘Oku ‘ikai sola ha taha kia Eke he koe ta’u lahi ‘ene ngāue ‘i he mala’e ni pea ‘oku fiema’u foki hano fetongi lelei.
8 comments
-
Ko e me'a 'eni 'oku ui ko hono heu 'ehe moa 'a e siueli kae hanga atu ia 'o tosi 'a e kelemutu. Tukuange 'a e faitotonu moe poto faka'atamai kae fakatahataha'i mai 'a e timi faihala mo nonofo kovi kenau tataki hotau fonua. Poupou atu 'Aisake pea ke fiemalie he na'e 'ikai ha'o kovi 'a 'au.
-
Poupou atu 'Aisake ki he tu'u he totonu pea mo'oni lahi e ongoongo ko'eni ia 'a e Nepituno koe mate ki he kaveinga koe lotu ia mo e totonu. 'Ofa atu 'Aisake.
-
Saaaiiiii alu fiemalie koe Eke moke tauataina kakato tuku atu kihe kakai koena ku nau poupou fefeka kihe fehalaaki kenau Minisita Paanga hhhhhhhh malie eh hhhhhhh alu aiiiii
-
tau sio atu leva kihe toenga oe kau minisita oku nau fakatonuhia'i enautolu e kakaa. kae sai mavahe koe aisake he oku ke lotu koe kihe Otua oku moui tuku e kau lotu ka akilisi kenau pikipikihama holo ai pe
-
Oku osi tohi ilonga lelei pe i he Folofola, e feohi pe a e kakai oku ulungaanga tatau, pea ke 'alu fiemalie koe Aisake, 'oku 'ofa'i koe 'e he 'Eiki ke ke 'alu 'o 'atamai lelei, he teke pakalava koe he ngaue mo e kau sikala.
-
Malo 'aupito Nepituno hono fakahoko mai 'a e ongoongo fakafiefia ka e to e fakamamahi. 'Oku fakafiefia ko e tu'uma'u 'a 'Eiki Minisita 'Aisake Valu Eke he MO'ONi ka e 'ikai ko e LOI ka e to e fakamamahi ko e to e fehekeaki 'a e PM mo 'ene PULE'ANGA ('oku fa'u'aki tokua 'a e kau Temokalati mo e Tau'ataina) he LOI ka e 'ikai ko e MO'ONI.
Na'e fakamahino lelei 'e 'Eiki Minisita 'Aisake Valu Eke 'a e 'uhinga na'e 'ikai kau ai he fili VONC ko e 'IKAI mahino 'a e fehangahangi he vaha'a 'o e MO'ONI mo e LOI he Tohi Fakahaloto Ta'efalala'anga (VONC submission) 'a e Kau Nopele ('o tukekehe pe 'a Nopele Ma'afu) mo e tokosi'i 'a e kau Fakafofonga 'a e Kakai ('oku taku ko e Kau Fakafofonga Tau'ataina 'a e Kakai) 'o makatu'unga he 'uhinga 'oku TA'EFAKALA'ANGA (non-confidence) ka e 'ikai FALALA'ANGA (confidence) 'O e pule mo e taki 'a e PM mo 'en PULE'ANGA.
Na'e fakamahino lelei he me'a 'a 'Eiki Minisita 'Aisake 'a e ngaahi ngaue ta'efalala'anga 'oku MO'ONI ka e 'ikai LOI he fakahaloto ta'efalala'anga 'o hange ko e ngaahi maumau lahi he ngaue ta'efakalao 'a 'Euate Lavulavu mo e ngaahi maumau lahi 'a e PM mo 'ene Pule'anga ki he ngaue fakalao 'a Looti Sevele mo e ha fua pea na'a ne to e me'a 'o pehe 'oku 'i ai 'a e me'a he fakahaloto ta'efalala'anga 'oku LOI ka e ikai MO'ONI 'a ia na'e 'IKAI ha fakatata ki ai.
Ko e fehu'i ki he 'Eiki Minista 'Aisake Valu Eke, "Ko e ha 'a e ngaahi me'a ko ia he fakahaloto ta'efalala'anga 'oku LOI ka e 'ikai MO"ONI? Ka 'oku 'i ai 'a e tui pau 'e matu'aki faingata'a fau ke kumi mo ma'u mo fokotu'u ha fakatata LOI ka e 'ikai MO'ONI pau ha ngaue he pule mo e taki 'a e PM mo 'ene PULE'ANGA 'o hange ko e lea malie 'a e kau Papalangi.
There is one thing that is certain, that the "Honourable Minister 'Aisake Valu Eke would be hard put to give a meaningfully and sensibly transparent, accountable, equitable and justifiable account of such things." Why? It is most probably there are merely no such things in existence!
'Oku faitatau heni 'a e ngaue 'o e ongo mafai 'e ua 'a e ngaahi mafai 'e tolu (three separation of major powers) he fonua 'a ia ko e Falealea mo e Fakamaau'anga ko e ongo me'angaue fakatemokalati hono vakavakai mo pukepuke (checks and balances) 'a e temokalati 'o hange ko e Fili Fakahaloto Ta'efalala'anga (VONC) 'o Fakamaau ai 'a e 'Eiki Sea 'o e Falealea mo e Fili Fakamaausula 'o Sea ai 'a e 'Eiki Fakamaau 'o e Fakamaau'anga. 'Oku 'ikai nai koe fatongia tefito 'o e Sea 'o e Falelalea-- 'o hange pe ko e fatongia tefito 'o e 'Eiki Fakamaau 'o e Fakamaau'anga -- ke fakapapau'i mo mapule'i 'oku nofo ma'u pe 'a e fehangahanga he vaha'a 'o e PM mo 'ene PULE'ANGA mo e kau Fakafofonga 'a e Nopele mo e kau Fakafofonga Tau'ataina 'a e Kakai he MO'ONI ka e 'ikai ko e LOI ke ma'u 'a e lelei 'oku lahi ma'ae kakai mo e fonua.
'Oku 'ikai nai ko e fatongia tefito ia 'o e 'Eiki Fakamaau he Fakamaau'anga -- 'o hange pe ko e fatongia tefito 'o e 'Eiki Sea 'o e Falealea -- ke fakamahino 'oku nofo ma'u pe 'a e fehangahangai 'o e ongo loea 'a e talatalaaki mo e taukapo ka e to e pehe ki he tu'utu'uni 'a e kau sula he MO'ONI ka e 'ikai ko e LOI ke ma'u 'a e lelei 'oku lahi ma'ae hia mo e kakai mo e fonua ka 'oku tonuhia mo e lelei 'oku lahi ma'ae hia mo e kakai mo e fonua ka 'oku halaia?
'Oku mahino mai na'e fakahoko lelei pe 'e he 'Eiki Sea 'o e Falealea hono fatongia ('o hange pe ko e fai 'e he 'Eiki Fakamaau he Fakamaau'anga) hono fakamaau mo fuatautau 'a e MO'ONI mo e LOI pea 'oku ha mai mei he ola 'o e VONC na'e KAUKAUA mo MALOHI pe 'a LOI ka e 'UIFI'AKAUA mo NGVAIVAI pe 'a MO'ONI neongo 'a e lahilahi MO'ONi he LOI 'o mahu'inga ange 'a e lelei fakataautaha (sio-mei-tu'a-ki-loto-kihe-kita; siokita) 'a e faakfofonga falealea he lelei fakatokolahi 'a e kakai mo e fonua (sio-mei-loto-ki-tu'a-mei-he kita; 'ofa kakai mo 'ofa fonua).
'Oku 'asi mai heni 'a e polopalema hono lau tokua ko e POLITIKI ko e KAKA mo e LOI ka e 'ikai ko ko e TONU mo e MO'ONI 'o ngaue'aki pe tokua koe me'angaue fakafilifalealea (used merely as a tool of political convenience and not a device of divine providence) ko e fakafofonga'i 'o e kakai mo e fonua fakalukufua pea ko e lava mo to pe ki loto falealea 'o mafuli 'otometiki pe ko e fakafofonga'i fakataautaha pe kita tokotaha!
'Oku tau fanongo atu ma'u pe ki he kau politiki he ngaahi fonua muli 'a e lea 'oku pehe ko e "walk the talk" 'a ia 'e ala lava 'o liliu faka-Tonga ko e "fai tatau 'a e tuhu mo e ngutu" 'a ia na'e 'ikai kau 'eni he lau he TUKUNGA (PROCESS) mo e OLA (OUTCOME) 'o e VONC na'a tau toki situ'a mei ai.
Ko e fehu'i leva 'eni, kuo matu'otu'a fe'unga nai 'a e kakai mo e fonua ke nau fakahoko 'a e fatongia faka-'Eiki Sea 'o e Falealea mo e fatongia faka-'Eiki Fakamaau 'o e Fakamaau'anga ke fakamaau mo fuatatau 'a e TONU mo e MO'ONI mei he KAKA mo e LOI he fili 'o e kau Fakafofonga Falealea he FILIFALEA ko e to e me'angaue mahu'inga mo ia 'e taha hono sivisivi mo filifili (checks and balances) 'a e kau Fakafofonga Falealea ki he Faleaalea mo e ngaahi kupu 'o e Temokalati (mo e Kepitalisi)?
'Oku tala ha kakai mo e fonua maama, ako mo lotu mo'oni ha kakai mo e fonua 'oku nau 'ofa he TONU mo e MO'ONI ka e 'ikai ko e 'ofa he KAKA mo e LOI.
Ko e tali 'o e fehu'i 'o pehe, 'oku 'a'au mo au pe pea mo kitaua pe foki.
Ka 'oku 'i ai 'a e 'uhinga lelei mo ta'ele'eli, 'oku tolonga mo tu'uloa ma'u pe ha kakai mo e fonua 'oku mohu he maama, ako mo e lotu ka e 'ikai masiva he maama, ako mo e lotu ko e hala ki he 'auha'anga ha kakai mo e fonua, 'o hange ko e folofola 'a Tupou I.
Malo mu'a Minisita 'Aisake Valu Eke 'a e ma'u maama lahi, ako mo'oni mo e lotu lelei 'o hoko ho'o to'a, 'ilo'ilo mo e poto fakapotopoto ko e tasipinga 'oku ke i falo mei he kau tufunga fonua Lo'au, Tupou I mo Salote Tupou III ma'a kitau tolu ko e kau faiva tauhifonua 'o e 'aneafi ki he 'ahoni kihe 'apongipongi! 'O mo'oni ai 'a e lea mavae malie 'a Talakaifaiki he'ene toka 'ia Tuna mo Fata 'i Ha'amoa: "Malie To'a, Malie Tau!" -
Ko e mahino eni 'oku 'i ai ha kakai 'oku nau ngaue'aki honau konisenisi ke fili ki he mo'oni mo e totonu..he ko e ngaahi 'uhinga 'oku fai'aki hono fakamalolo'i ko e 'ikai ke kau fakataha mo e Palemia he VONC...ke toe 'ai ke mahino ange ko e 'ikai ke poupou ange ki he faihala...ko e to kehekehe he fakalele e pule'anga 'oku ne talamai ai 'oku 'ikai ke toe ai ha taha 'e poto ange he Palemia ke toe fakakaukau lelei mo 'ai hane fokotu'u kae tautau tefito ki hono leva'i e pa'anga e fonua..mahalo ko e le'ei eni 'o 'Aisake kae lava e fakamole ki he paaka 'i Popua ne tala 'oku 'ikai mole ha pa'anga ai 'a e pule'anga , toe fakapa'anga contract maumau 'a Piveni ki he Potungaue Ako, lele fakamole ta'e fou he founga procurement 'a e pule'anga etc....'a e ngaahi me'a na'e teftito ai hono tukuaki'i e Palemia..kuo malie kuonga kuo tu'u e taki e pule'anga 'o poupou'i ke fakahaofi e faihala ('Etuate Lavulavu) pea tautea e faitotonu.....
-
He ikai pe toe osi ae mioi ae kau mea ko eni. Koe ha kuo toki fakakau ai ae Tu'i he enau lau? Oku pehee e he kii siana koe haa ee uhinga o e houeiki? Taemingao pehe fau e nau au mai eni o fokotu'utu'u a vahevahe ki he Tu'i pea moe Houeiki. Mea pangao koe manatu nounou. He ikai ngalo i he kakai tokolahi ae ngaahi kaveinga ngaue ae faahinga oku nau tuukaivi he me'a ni mei he kuohili. Ikai pe ke nau ongoi maemaekina he valelau noaia oku ikai ke i ai ha taha e fkfetau ki he enau ngaahi lau kovi. Oku tau ofa fonua pea te tau kei ngauei pe fonua pe oku tau loto ki ai pe ikai he koe founga eni ne teke ki ai hotau fonua. Koe fili nae fakahoko koe mea ia a konisenisi ka he ikai lava ke pehee koe loto ia oe kakai. Konga lahi oe kakai nae ikai fili ki he PATOA pea koe fika ia oku tau nofo ai. Fakamalo lahi ki he kau fakafofonga tuu tauataaina ne mou loto toa ke mou tuu i hoo mou fili ki he totonu neongo hoo mou tokosi'i. Koe laumalie oku fai aki ae teke ko eni oku ikai ko ha laumalie ofa fonua pe koe laumalie ke fai aki ha hiki fonua. Tau tuu ke ngaue hotau fonua he oku ikai too ha hee tae tene ilo ki ai.