Mahu’inga hono fakahokohoko totonu ngaahi fiema’u ‘a e fonua ^Featured

‘Oku ‘ikai ke toe veiveiua ‘a e tu’unga ia ‘oku ‘i ai ‘a e fonua ‘i he ngaahi ‘aho ni pea kuo mahino ‘a e tō lalo ‘a e tu’unga faka ‘ikonomika ‘o fakatatau mo e lipooti mei he Pangikē Pule ‘a e fonua pea ‘oku ‘ikai toe veiveiua ‘oku hoko fakamamani lahi ‘eni.

‘Oku toe kanongi ‘aki ‘a e panatemika fakamamani lahi koe Covid-19 ‘oku ne kapa ‘a e mamani pea koe kuonga faingata’a lahi ‘eni ‘i he hisitōlia ‘o e fa'ahinga 'o e tangata.

Ko e talanoa mahino ia ‘a e tō lalo fakamamani lahi ‘i he me’a kotoa pea koe me’a na’e anga kiai ‘a e nofo ‘a e mamani mo e ta’au faka-kolope kuo uesia kotoa pea kapau ‘oku uesia ‘a e ngaahi fonua hau mo tu’umalie ‘e fēfē ‘alā ai ‘a e ngaahi fonua iiki, fakafalala mo tu’u lavea ngofua ange ‘o hangē ko Tonga ni.

‘Oku malie lahi ‘a e nofo ‘a e ngaahi fonua lalahi ‘i he ngaahi lēvolo fakavahenga (regional) ‘o a’u ki he lēvolo faka mamani lahi (global) ‘o palani’i ‘a e ngaahi halafononga tenau foua ia ‘i he taimi ‘e matafi atu ai ‘a e loa ko’eni koe Covid-19 (post covid-19 response) pea koe kaveinga ia ‘oku tālanga’i fakamamani lahi he ngaahi ‘aho ni ‘o a’u mai ki he Pasifiki.

Na’e fakahoko ‘a e fakataha lahi ‘a e Minisitā Ki Muli ‘a e Nu’usila pehē ki ‘Aositelēlia ‘i he ngaahi ‘aho kuo tau situ’a kiai pea koe konga ‘ena alēlēa ko hano fatu ha palani ke tokoni ki he ngaahi fonua ‘o e Pasifiki ‘o kau ai ‘a Tonga ni ‘i he lolotonga mo e hili ange ‘a e Covid-19 pea mo e founga ‘e langa hake ai ‘a honau fanga ki’i ‘ikonomika hili ‘a ‘ene foua ‘a e ngaahi faingata’a lahi pea ‘oku faingata’a kenau kalo mei ai.

‘Oku malie he koe lolotonga ‘eni ia ‘oku talanoa ‘a Tonga ni ia ‘i he langa fakalahi mala’evakapuna Lupepau’u ‘i Vava’u ke lahi hake ia ‘i Fua’amotu, Halafakakavakava mei Talihau ki ‘Otea, langa ‘o e ngaahi uafu mo e ngaahi palani langa fakalakalaka fo’ou kuo ‘ohake ‘i he lolotonga ia ‘a hono talanga’i ‘e he ngaahi fonua muli mo e ngaahi kautaha tokoni ‘a e ngaahi palani tene tokoni’i ‘a e ngaahi fonua iiki mo masivesiva ange lolotonga mo e hili ‘a e ta’au mo e ha’aha’a ‘o e Covid-19.

‘Oku faka’ofo’ofa ‘a e ngaahi palani langa fakalakalaka ia pea ‘oku ‘ikai koha me’a fo’ou ‘eni ia he kuo tu’o lahi ‘a hono tālanga’i kimu’a atu pea ‘oku ‘i ai pe ‘a e palani langa fakalakalaka fakata’u 5 mo 10 ia ‘a e fonua ka ‘oku ‘i ai 'a e tui ia ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi fiema’u vivili ia ‘a e fonua ‘oku mahu’inga ange tautautefito ki he fu’u taimi faingata’a ko’eni pea lahi hono ngaahi pole.

Ko e tu’unga ‘o e ngaahi falemahaki ia ‘i he ‘Otu Tonga ni ‘oku fiema’u ia ke fakalelei pea ‘oku fakamālō’ia ‘a e ngāue ‘a e Potungāue Mo’ui ia ‘i he taimi faingata’a ni pea kuo a’u mai ‘a e huhu malu’i ki Tonga ni pea ‘oku totonu ke fakamu’omu’a 'a e ngaahi ngāue ki he mo’ui ‘i he ‘asenita ‘a e Pule’anga pea mo e ngaahi fiema’u vivili ‘a e fonua ‘o kau ai ‘a e ako mo e ngaahi ngāue ‘e lave fakalukufua ai ‘a e kakai ‘o e fonua.

‘Oku mahino ‘a e ngaahi sekitoa ia ‘oku totonu ke ki’i mohetolo fakataimi atu hangē koe takimamata he ‘oku lolotonga tapuni ‘a e kau’āfonua pea ‘oku totonu ke fakamu’omu’a ha palani kene tokoni’i ‘a e kakai ‘i he sekitoa ko’eni kenau mateuteu kiha taimi ‘e ava ai ‘a e kau’āfonua ka ‘oku ‘ikai ko hano vahe’i ha pa’anga ia ke fokotu’u poate lolotonga ‘oku ‘ikai ha kakai tenau ‘ahia ‘a Tonga ni.

'Oku mole ke mama'o 'oku tukuaki'i heni 'a e ngaahi ngāue lelei ia 'a e Pule'anga 'oku lolotonga fakahoko ki he fonua ka 'oku fu'u matu'aki mahu'inga ia ke tau fakamu'omu'a 'a e ngaahi fiema'u 'oku vivili he 'oku tau fakafalala 'i he ngaahi tokoni pea mo e ngaahi palani 'oku tau tui 'e malava ke hoko (realistic).

‘Oku fu’u fiema’u ia ke fakamu’omu’a ‘a e ngaahi ngāue ‘e lelei ki he fonua mo e kakai pea mo e tokolahi taha ‘e ala lave monū ai mo 'aonga kiate kinautolu kae toki fakahoko ‘a e ngaahi palani kehe ia ‘i he taimi ‘e mavahe atu ai ‘a e loa fakamamani lahi ‘oku tofanga ai ‘a e fonua.