Tatau 'o e Tohi Launga'i 'e Clive Edwards Ki he 'Eiki Palemia 'a e 'Eiki Minisita Ngaahi Ngaue Fakalotofonua ^Featured

Hon. Samiuela ‘Akilisi Pohiva
‘Eiki Palemia ‘o Tonga
‘Ofisi Palemia
Nuku’alofa

Tangata’eiki,
‘Oku ou faka’apa’apa mo fakahoko atu ‘i he tohi ni ‘a ‘eku launga’i ‘a e tokotaha ‘o e Hou’eiki Minisitā ‘o e Kapineti tu’unga ‘i he’ene ta’etaau, ta’efe’unga, mo e ngaahi ngaue hala na’a ne fakahoko ‘i he funga ‘o e fatongia mamafa kuo ‘oange kiate ia. ‘Oku ou fakapipiki fakataha atu heni mo e tatau ‘o e tohi kuo ‘osi tufa ki he ‘Ofisi ‘o e ‘Eiki Ministā ki he Ngaahi Ngaue Fakalotofonua Sosefo Fe’ao Vakatā ‘aia ko e tokotaha ia ‘oku fakahoko hono launga’i.

‘I he konga kimui ‘o e ta’u 2014 kimu’a pea fakahoko ‘a e fili Fale Alea ‘o e ‘aho 27 ‘o Novema na’a ku fakahū ai ha launga ki he Kapineti fekau’aki mo e tokotaha ni ka na’e panaki ‘a e fili pea ‘ikai lava ai ‘e he Kapineti ke fakakakato ‘a e fatongia ko’eni.

‘Oku tu’u ‘i he'eku tohi ki he Minisitā Sosefo Fe’ao Vakatā ‘a e ngaahi me’a teu fokotu’u atu ki he Feitu’una ke fai hano fakakaukau’i he ko e tokotaha ta’efe’unga ‘eni ke kei hoko atu he lakanga mafatukituki mo ma’olunga ki he fonua.

1.    Ko e taimi na’e Minisitā ai ‘a Sosefo Fe’ao Vakatā ki he Potungaue ‘a e Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga na’a ku ma’u ai ‘a e ngaahi fakamatala na’a ne toe toho ‘a e pa’anga mei he ngaahi pisinisi ‘a e Pule’anga he taimi na’a ne fakahoko ai ‘a e ngaahi fakataha fakata’u. ‘I he ’ene hā mahino he lao, ko e Minisitā ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga ko e Fakafofonga ia ‘o e Pule’anga pe ko e tokotaha ma’u sea (shareholder) ia ‘i he pisinisi kotoa ‘a e Pule’anga . ‘I he fakataha ‘a e ngaahi kautaha pe pisinisi ‘a e Pule’anga ko e Minisitā pe ‘e taha ‘oku fakamo’oni ‘i he ngaahi tu’utu’uni (resolutions) pea ‘oku ‘omai ke fakamo’oni kiai. Ko e konga pe foki ‘eni hono fatongia fakaMinisitā ka ‘oku ‘ikai ke vahe makehe ia ki he ngaue ko ’eni.

‘I he taimi ‘o e Minisitā kimu’a ‘i he 2010 peau hoko atu ai he ta’u 2011 mo e 2012 na’e ‘ikai ke mau ma’u ha vahe he ‘oku ‘ikai ke ngofua ia ‘o fakatatau ki
he lao. Ko Sosefo Fe’ao Vakatā na’e vahe ia pea toho pa’anga mei he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga ta’e fakalao. Ko e si’i taha na’a ne ma’u mei he fakataha ‘oku fa’a miniti pe ‘e 5 ki he 10 ko e pa’anga ‘e 1000.

2.    Ko e palopalema lahi na’e hoko ki he FISA (Friendly Islands Shipping Agency) ‘o makatu’unga ‘i hono ngaue‘aki ‘e he Minisitā ko’eni ‘a e MV ‘Otuanga ’Ofa ke fetuku holo ai hono kau poupou mo e kainga mei he Ongo Niua ka e fakamo’ua ‘o tohi ‘i hono hingoa. Na’a ne ngaue’aki hono lakanga ke fakamo’ua ta’efakalao ‘i he Kautaha Vaka ‘a e Pule’anga ‘o a’u ki he Pa’anga ‘e 70,000 tupu. Na’e ‘ikai tene totongi ‘a e mo’ua ko’eni ka na’a ne kumi fale’i kiate au ‘a ia ‘oku ha pe he ’eku tohi kiate ia fekau’aki mo e mo’ua ko’eni. ‘Oku fakalilifu he na’e a’u ki he tu’unga na’e liliu ‘a e ‘akauni ko’eni ki he hingoa kehe pea kiate au ko e a’u ‘eni ‘a e kakaa ki he tu’unga polo’uto. Kataki kae me’a hifo pe ‘a e Feitu’una ki he fakamatala na’a ku ‘ave kia Sosefo Fe’ao Vakatā fekau’aki mo e mo’ua ko’eni.

3.    Na’e ‘i ai ‘a e ngaahi vahe mo e pa’anga na’e ma’u ‘e he Minisitā ko’eni mo ‘ene CEO ‘i he taimi ko ia mei he Poate ‘Uhila pea ‘oku fehu’ia ‘aupito ‘ene ma’u totongi mei ai tukukehe ‘a e pa’anga na’a ne ma’u mei he folau. Na’e ‘iai ‘a e fa’ahinga na’a nau launga’i ‘a e pule fakataimi ‘o e Poate ‘Uhila pea na’e iku fokotu’u ‘e he Kapineti ha ongo tangata tau’ataina ke na vakai ki he me'a ni. Na’e ‘omai ‘a e lipooti ‘a e ongo tangatani kimu’a pea fakahoko ‘a e fili Fale Alea ‘o  e ‘aho 27 ‘o Novema 2014 ‘o fokotu’u mai ke fakamalōlō’i ‘a e Minisitā ko ’eni fakataha mo e Sea ‘o e Poate ‘Uhila kae fakahoko ha ngaue ki he me’a ni.

Na’e iku foki ‘o ‘osi ‘a e taimi ‘o e Pule’anga motu’a mo e te’eki ke maau ‘a e ngaue ni ka ‘oku ‘i ai ‘a e faka’amu ke hokohoko atu ‘a e ngaue ki he me'a ni ‘a ia na’e kaungatonu ki heni ‘a e Minisitā ko’eni pehe ki he ’ene CEO. ‘Oku lahi foki ‘a e ngaahi me’a kehekehe fekau’aki mo e Poate ‘Uhila ka ‘oku tuku atu pe ki he Feitu’una keke toki faka’osi.

Ko e me’a ‘oku fakalilifu taha ko e toko taha na'a ne fokotu’u mai ki he Kapineti mo e Palemia ‘o e Pule’anga motu’a ke fakamalōlō’i ‘a Sosefo Fe’ao Vakatā mo fakahoko ha ngaue ki he Poate ‘Uhila kuo fokotu’u ia ‘e he Pule’anga ko’eni ko e Sea mo e Talekita ‘i he taha ‘o e ngaahi Poate ‘a e Pule’anga. ‘Oku fehu’ia lahi ‘eni he ‘oku ho’ata atu kitu’a ‘oku fakatau’i pea tapuni’i ‘a e ngutu ‘o e tokotaha fa’u lipooti ke ‘oua ‘e toe lea ki ha me’a. Ko e me’a ‘eni ‘oku ‘ikai ke totonu pea ‘ata atu kitu’a ‘oku ‘ikai ma’a ‘a e founga ‘a e Pule’anga.

He ’ikai teu toe fakaikiiki atu ‘a e ngaahi me’a ‘oku ou fokotu’u atu pea ‘e hoko atu pe ‘eku launga mo e ngaue ki he me'a ni ka ‘oku ou tui ‘e fakahoko ‘e he Feitu’una ha ngaue ki he tokotaha ni. ‘I he 2010 ‘o a’u mai ki he 2014 na'a ke taukave’i fefeka ai pea ke mateaki’i ‘a hono tau’i ‘o e faihala mo e pule kovi pea ko e launga ‘oku ou ‘oatu ‘i ‘olunga ‘oku ‘ikai hā lelei ai ‘a e Pule’anga ‘o e Feitu’una ka ‘oku tuku atu katoa keke faka’osi ‘o fakatatau ki ho’o tukupa ‘i he ta’u ‘eni ‘e meimei tolungofulu.

Faka’osi ‘oku ou fie lave nounou heni ki he pehe na’e ‘i ai ho’o mou MOU pea ngalingali ‘oku ‘i ai ha ngaahi kupu ai ke fakafaingata’a’ia’i ‘a e Feitu’una ke ‘oua teke lava ‘o fakahoko ha me’a ki ho’o kau Minisitā. ‘Oku ou fokotu’u atu heni ‘e ultra vires he mafai aofangatuku ‘o e Palemia ‘o e fonua mo e Konisitutone ‘o Tonga pea ‘e ‘ikai lava ke ha’i ho nima ‘i he fa’ahinga aleapau ke ta’ofi ai ko e mei hono fakahoko ha tu’utu’uni ki ha Minisitā ‘oku ta’efe’unga mo e fatongia.

Faka’apa’apa atu,

__________________________
William Clive Edwards

CC: Hon. 'Aisake Eke, Minisita Pa'anga
     : Hon. Vuna Fa'otusia, Minisita Lao
     : Hon. Fe'ao Vakata, Minisitā Ki he Ngaahi Ngaue Fakalotofonua