‘Aaati Faka Tonga: Faiva, Tufunga mo e Nimamea'a ^Featured

Na‘a ku lave foki he ‘atikolo 4 ki hono fokotu‘utu‘u ‘o e ako fakaTonga, ‘o makatu‘unga he ‘ilo, poto [mo e ‘aonga] he faiva, tufunga mo e nimamea‘a, ‘a ia ko e vahetolu lalahi pē ia ‘o e ‘aati fakaTonga. ‘Oku mahino lelei heni ‘a e fepikipiki’i mo e fekau‘aki vāofi ‘a e ako mo e ‘aati, ‘o tefito ‘a e ako he ‘ilo mo e poto pea mo e ‘aati he tatau, potupotutatau mo e faka‘ofo‘ofa/mālie, ‘a ia ‘oku na makatu‘unga fakatou‘osi pē he faiva, tufunga mo e nimamea‘a. ‘Oku ‘ikai ngata pē he ‘aonga fakatoulōua ‘a e ako mo e ‘aati ka ‘oku to e makatu‘unga ‘a e tatau, potupotutatau mo e faka‘ofo‘ofa/mālie he ‘ilo mo e poto.

‘Oku fokotu‘utu‘u fakaha‘a ‘a e ‘aati, ‘o tatau pē mo hono fokotu‘utu‘u fakaha‘a ‘a e ako, ‘a ia ‘oku tefito he ha‘a faiva, ha‘a tufunga mo e ha‘a nimame‘a, ‘o hangē ko e ha‘a faiva toutai, ‘a ia ‘oku va‘aua ki he ha‘a faiva toutaivaka mo e ha‘a faiva toutaiika, ha‘a faiva sika’ulutoa, ha‘a tufunga nimatapu, ha‘a tufunga fonolei, ha‘a nimame‘a koka‘anga mo e ha‘a nimamea‘a lālanga mo e hā fua. ‘Oku lahi ke faiva mo tufunga ‘a tangata ka e lahi ke nimamea‘a ‘a fafine, ‘o hangē ko ‘ene ‘asi he vaengafa ‘a tangata mo fafine, ‘a ia ‘oku tōkanga ‘a tangata pea ‘oku manga ka e falehanga ‘a fafine pea ‘oku hanga.

‘Oku lahi fau ‘a e ngaahi faiva, tufunga mo e nimame‘a kehekehe, ‘a ia ‘oku makatu‘unga ai ‘a e ako, pea mo tukufakaholo mai ai ‘a e ngaahi ‘ilo mo e poto [mo e ‘aonga] kehekehe he ngaahi ha‘a, ‘o hangē ko e ni‘ihi kehe ko ‘eni:

Faiva:

•    faiva fānifo

•    faiva ta‘anga/faiva maau

•    faiva lea

•    faiva fakaoli

•    faiva fangatua

•    faiva punake [faiva pulotu fa ‘u, faiva pulotu hiva/fasi mo e faiva pulotu haka]

•    faiva teuteu

•    faiva fuhu

•    faiva tā/ififangufangu

•    faiva ‘akapulu

•    faiva kilikiti mo e

•    faiva hele‘uhila

Tufunga:

•    tufunga fonua

•    tufunga lea

•    tufunga lalava

•    tufunga tātatau

•    tufunga tāmaka

•    tufunga langafale

•    tufunga fo‘uvaka

•    tufunga langa‘ā

•    tufunga teuteu

•    tufunga hele‘uhila

•    tufunga tātiki mo e

•    tufunga ngaohifangufangu

Nimamea‘a:

•    nimame‘a tuikakala

•    nimame‘a tuisisi

•    nimamea‘a tuikahoa

•    nimamea‘a langakato

•    nimame‘a langa‘oa

•    nimamea‘a langatakapau

•    nimame‘a langata‘ovala

•    nimame‘a tuimatala‘i‘akau/tuitangaipilo

•    nimamea‘a tuikupesi

•    nimamea ‘a langaleisi

•    nimamea‘a pelukoloa mo e

•    nimamea‘a ngaohikiekie

‘Oku tefito ‘a e faiva ‘i “loto-he-sino” pē “lotosino” -- ‘a ia ‘oku fa‘u ‘e he sino pē ‘ātisi -- ‘o makatu‘unga ‘i “loto” he sino pē ‘ātisi – ‘o hangē ko hono fa ‘u ‘e he sino ‘a e ta‘anga, hiva mo e haka, ‘a ia ‘oku lau ‘e he ngutu ‘a e ta‘anga, hiva ‘e he le‘o ‘a e hiva mo haka ‘e he nima, va‘e, mata mo e ‘ulu ‘a e haka – ‘a ia ‘oku fai kotoa ‘e he sino ‘i “loto” he sino -- ka e tefito ‘a e tufunga mo e nimame‘a ‘i “tu‘a-he-sino” pē “tu‘asino” -- ‘a ia ‘oku fa‘u ‘e he sino pē ‘ātisi -- ‘o makatu‘unga ‘i “tu‘a” he sino pē ‘ātisi – ‘o hangē ko hono fa ‘u ‘e he sino ‘a e fale, vaka, ngatu mo e fala – ‘a ia ‘oku fai kotoa ‘e he sino pē ‘ātisi ‘i “tu‘a” he sino pē ‘ātisi. 

‘Oku makatu ‘unga kotoa ‘a e faiva, tufunga mo e nimamea‘a he tā/time mo e vā/space ‘o e ‘iai, ‘a ia ko e “‘ata-ki-loto” ia ‘o e fuo/form mo e uho/content ‘o e ngaahi me‘a, ‘a ia ko e “‘ata-ki-tu‘a” ia ‘o e tā/time mo e vā/space. ‘Oku tefito kotoa ‘a e faiva, tufunga mo e nimamea‘a hono tāfakatatau mo tāfakapotupotutatau honau tā-vā/time-space pea mo honau fuo-uho/form-content takitaha, ‘o liliu ‘a e fepaki mei he tūkunga ‘o e felekeu ki he fenāpasi he tu‘unga ‘o e maau, ke ma’u ‘a e faka‘ofo‘ofa/mālie. ‘Oku tupu mei he’ene tatau, potupotutatau mo faka‘ofo‘ofa/mālie ‘a e ongo fakahēvani ko e māfana, vela mo e tauēlangi, ‘o hangē ha ivi ko e afi ‘oku puho ‘o ulo ‘i loto he loto mo e ongo.

‘Oku ngāue‘aki foki ‘a e ngaahi me‘angāue faka‘aati hono fakafenāpasi ‘a e felekeu ke ma ‘u ‘a e maau he funga hono tāfakatatau mo tāfakapotupotutatau ‘a e tā-va mo e fuo-uho ‘o e ngaahi faiva, tufunga mo e nimamea‘a ke ma‘u ‘a e faka‘ofo‘ofa/mālie – ‘o hangē ko e heliaki he faiva ta’anga, tu‘akautā he faiva hiva mo e hola, kaiha‘asi pē haka-funga-haka he faiva haka, mo e mata pē, ko hono tatau, ava, ‘o hangē ko e mata‘itoki pē ava‘itoki he tufunga langafale, tufunga fo‘uvaka mo e tufunga tāmaka mo e mata‘ihui pē ava‘ihui he nimamea‘a tuikakala, nimamea‘a tuimatala‘i‘akau mo e nimamea ‘a langata’ovala mo e hā fua.

‘Oku ‘i ai foki ‘a e ngaahi faiva, tufunga mo e nimamea‘a fo‘ou kuo hake mai mei muli, ‘o hoko ko e fakalahí ki he ngaahi ‘aati ‘a Tonga, ‘o hangē ko e faiva ‘akapulu, faiva kilikiti, tufunga hele‘uhila, tufunga ngaohihala, nimamea‘a langaleisi mo e nimamea‘a tuitmatala‘i‘akau mo e hā fua. ‘Oku lahi hono ngāue‘aki ‘a e ngaahi lea ‘Ingilisi kuo ohi mai ki he lea Tonga, ‘o hangē ko hono ui ‘a e ‘akapulu mo e kilikiti ko e sipoti pē keimi ‘akapulu mo e sipoti pē keimi ‘akapulu mo e sipoti pē keimi kilitiki ka e si‘aki ‘a e faiva ‘akapulu, faiva kilikiti mo e faiva soka. ‘Oku loloto ange pē ‘a e lea Tonga ko e “faiva” he lea ‘Ingilisi ko e “sport” pē “game,” ‘a ia kuo liliu fakaTonga ko e “sipoti” pē “keimi.”

Na‘e ‘uhinga hono fakahuafa ‘o e mala‘e faiva ‘i Tongatapu ko Teufaiva he ko e mala‘e fai‘anga ia ‘o e faiva kehekehe -- ‘o hangē ko e faiva ‘akapulu, faiva kilikiti, faiva soka mo e ngaahi faiva ‘ateleita [‘a ia ko e liliu fakaTonga mei he lea ‘Ingilisi ko e atheletics] ko e faiva sika, faiva lele mo e faiva tolo mo e hā fua. ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi faiva fakaTonga tupu‘a -- ‘o hangē ko e faiva fuhu, faiva lovavaka mo e faiva sika[‘ulutoa] -- ‘a ia ‘oku ke i fakahingoa tatau pē mo e ngaahi faiva muli, ‘o hangē ko e fuhu/boxing, fangatua/wrestling, lovavaka/boat-racing mo e sika/javelin-throwing mo e hā fua.

‘Oku to e loloto mo mālie ange ‘a e ngaahi hingoa fakaTonga ‘o e ngaahi faiva fakaTonga tupu‘a honau ngaahi hingoa muli -- ‘o hangē ko e faiva fuhu -- ‘a ia ko hono “fū” ‘o e ongo nima pea tuku atu ke “hu” he vaha‘a ‘o e ongo nima hoto hoa fuhu ke tau he kaungao -- ‘o lau ai hoto kai/poini pea mo e faiva fangatua -- ‘a ia ko e tau‘aki “fanga” [pē tau‘aki tauhele] mo tau‘aki “tua” [pē tau‘aki tauteke} ‘a e ongo hoa fangatua -- ‘o taumu‘a ke toka ka e lau ‘a e kai/poini [‘a ia na‘e ma ‘u ai ‘a e lea Tonga heliaki mālie, “Oku lava e toka ka ko e tuē”] mo e hā fua – ‘o hangē ko e ke i loloto mo faka‘ofo‘ofa/mālie ange pē ‘a e lea Tonga ko e “faiva” he lea Tonga ko e “sipoti” pē “keimi” – ‘a ia kuo ohi/pusiaki mai mei he lea ‘Ingilisi

Tau toki hoko atu.