Dr. Pongi: ‘Ikai Fiema‘u “Maaka Haohaoá” Featured
Dr. Visesio Pongi mo Paula Piveni Piukala
Dr. Pongi: ‘Ikai Fiema‘u “Maaka Haohaoá”
Fa‘utohi ‘a Sione A. Mokofisi
Konga III
[‘Ētita: Ko e pulusi eni ‘a e nusipepa Niuvākai.‘I he Konga III ‘o e ngaahi fa‘u ni, ko hono feinga‘i ‘e he Palēmia ‘o Tongá, ‘Akilisi Pōhiva, ke fufū‘i ‘enau feinga faka-pone ke ‘omai ‘a e kautaha ‘a hono fohá (Siaosi Pōhiva mo Pīveni Piukala) ke fetongi ‘a e polokalama komipiuta lolotonga ‘i he Potungāue Akó. Pea ko ia na‘a ne ‘uluaki fakahā ai ‘i he TV Tongá, tokua ‘oku ‘i ai ‘a e palopalema faka-komipiuta. ‘A ia ‘e tau mai ha taukei komipiuta ke fetongi ‘a e polokalama komipiutá (software).
Na‘e tū‘uta mai ai ‘a Pīveni Piukala, pea ‘asi he TV Tongá; faka‘eke‘eke ‘i he letiō; mo e ngaahi nusipepá á Tongá ni. Na‘a ne fakamatala ko ia mo hono kaungā-pisinisi ko Siaosi Pōhiva, kuo na taukei mo ‘ena polokalama (software) ki he palopalema faka-komipiuta ‘a e Potungāue Akó.
Kuo ‘osi faka-fuofua atu ‘e he Niuvākai ia ‘a e mahu‘inga ke fetongi ha polokalama komipiuta tatau: ‘E laka ‘i he TO$1 milioná, ka e faka‘ikai‘i mai ‘e he ‘Ōfisi ‘o e Palēmiá, pea faka-manamana faka‘ilo mai ‘a Siaosi Pōhiva ‘oku ‘ikai ha‘a na kautaha mo Pīveni Piukala. Pole‘i atu leva ‘a e tokotaha fa‘utohí ni kenau fai e faka‘iló he kuo ‘osi fai e fakatotolo ‘a e Niuvākaí.
Na‘e ‘omai foki ‘e he Palēmiá ‘a Dr. Pongi ke fai ha fale‘i ki he palopalemá. Pea ‘omai mo e talēkita lolotongá na‘a ne fetongi ‘a Dr. Pongí; pea ko e fale‘i tatau pē na‘a na faí. Kae kehe, kuo tāfataha pe ‘a e Palēmia ia ke fetongi ki he Maaka Haohaoá (Raw Marks) ‘i he ta‘uni. ‘Oku tui ‘a e Niuvākaí ko e feinga ‘a e Palēmiá ke fakatau mai ‘a e “software” ‘a Siaosi mo Pīvení. Kuo fai ai ‘a e fehu‘i ‘a e Niuvākai kia Dr. Vesisio Pongi ki he ‘e ne vakai ki he teuteu fetongi ‘a e Potungāue Akó mei he “maaka tuli tu‘ungá” (standardized scores) ki he “maaka haohaoá” (raw marks).]
‘Aonga ‘o e Maaka Haohaoá
Ko Dr. Pongi na‘e talēkita ‘i he SPBEA, ‘a ia na‘a ne fokotu‘u pea mo faka-naunau ‘a e ngaahi potungāue ako ‘a e Pasifiki Tongá − kau ai mo Tongá. Pea ‘oku kei hoko atu ko e tangata taukei fale‘i ki he ngaahi fonuá ‘oku nau faka‘aonga‘i ‘a e polokalama komipiuta ‘a e SPBEA.
“Na‘e kole mai ‘a Tonga keu ‘alu atu ‘o fai ha fale‘i ‘o kau ki he polokalama komipiuta ki he sivi ‘a e fanau ako mā‘olungá. Pea hili ‘eku fale‘i ‘a e Palēmiá mo e MET (Kau Puleakó), ‘oku ‘ikai fe‘unga pea ‘oku ta‘e taau ke faka-‘aonga‘i ‘a e Maaka Haohaoá (raw marks) ka e tuku ‘a e Maaka Tuli Tu‘unga (standardized scores), pea nau lototaha ki ai. Maumaú, na‘a nau mafuli ‘o kikihi pē ki he maaka haohaoá.” Ko e fakamatala ia ‘a Dr. Pongi ki he Niuvākai.
Mahino ai, na‘e ‘osi ‘oange ‘e Dr. Pongi ‘a e fale‘i ki he Minisitā Akō pea mo e Kau Puleakó, kaneongo iá na‘e ‘ikai kenau tui ki he fale‘i ‘a e taukeí ni. Pea nau tafoki hake kinautolu ‘o tukuaki‘i ‘a e “talafekaú,” (messenger), pea nau to e fiema‘u ha “fale‘i fika ua.”
“Na‘e fiema‘u ‘e he Palēmia (‘Akilisi Pōhiva) ‘a e talēkita fo‘oú ke ‘alu atu mo ia ki Tonga…pea a‘u atu ‘a e talekita fo‘oú (ko e fefine), ‘o ‘oange ‘a e fale‘i tatau na‘a ku ‘osi ‘oatu,” lau ia ‘a Dr. Pongi.
Feinga Faka-pone ‘a e PM
Ko e pangó na‘e fai pe ‘a e ‘uhinga faka-poto ia ‘a e Minisitā Akō (‘Akilisi Pōhiva) ke si‘aki ‘a e ongo fale‘i na‘e ‘oatu, pea kenau fekumi atu ai ke ngāue ‘aki ‘a e maaka haohaoá. ‘Oku ne pehē ‘oku potoange ia ‘i he kau taukei komipiutá?
Ko Dr. Pongi foki na‘e faiako kia Siaosi Pōhiva pea mo Pīveni Piukala ‘i he ‘enau ngāue fakataha ‘i he SPBEA. Pea ‘oku kei ngāue ‘a Siaosi Pōhiva ‘i he SPBEA, ka kuo mavahe ‘a Pīveni Piukala ia ‘o fokotu‘u ‘ena kautaha polokalama komipiutá.
Na‘e ‘osi fakatokanga ‘e he fa‘utohí ni ‘oku feinga ‘a Palēmia ‘Akilisi Pōhiva mo e kautaha ‘a hono fohá mo Pīveni Piukala, ke fou faka-pone ‘a e fakatau mai ‘o e polokalama komipiutá ma‘a Potungāue Akó. Hili ko ia, kuo ‘osi fale‘i mai ‘e Dr Pongi mo e talēkita fo‘oú, pea ‘oku ‘ikai ha toe ‘uhinga ke faka-‘aonga‘i ‘a e maaka haohaoá ki he faka-mā‘opo‘opo ‘o e ngaahi taumu‘a ‘o e sivi.
“Ko e fehu‘i, pe ko e hā ‘oku kikihi aipē ke mafuli ki he maaka haohaoá, hili ko ia kuo ‘oatu ‘a e fale‘i mataotao ‘e ua, pea ‘oku ‘osi faka-mama‘o ‘a māmani ia mei ai? Ko e tali pē, ko e fale‘i na‘e ‘oange ‘e he ‘ene tokotaha taukei (Pīveni Piukala), koe‘uhi kuo ‘osi ‘i ai ‘a ‘ene polokalama komipiuta ‘oku ne tu‘uaki atu ‘i Ha‘amoa ke faka-‘aonga‘i ‘a e maaka haohaoá,” ko e fehu‘i ia ‘a Dr. Pongi.
Fiha Nai ‘e Fakamole?
Pea kuo matolu ‘a e fehū‘aki ‘a e talanoá; kuo faka-faingofua‘i ‘e Palēmia ‘Akilisi Pōhiva, ke fakatau mai ‘a e polokalama komipiuta mei he kautaha ‘a hono fohá. He kuo ne ‘osi tala ki he fonuá kuo tokolahi a ngaahi lāunga mei he ngaahi mātu‘á, pea kuo palopalema ‘ia ‘a e ngaahi ola ‘o e sivi tutukú. Ko ia ‘oku totonu ai ke fakatau mai ‘a e polokalama komipiuta mei a Siaosi mo Pīveni.
Kuo ongo mai eni ‘oku lolotonga feinga tu‘uaki ‘a ‘ena polokalama ‘e Pīveni Piukala ‘i Ha‘amoa. Pea ‘oku na fie faka-mafola mai ki Tongani. ‘Oku fu‘u ho‘atā mai pē ‘a ‘enau faka-pone‘i ke ‘oange ‘a e faingamālie ko ‘eni kia kinaua. Me‘a faingamālie ia ko e ‘i ai ha’a te tamai ‘i ‘ofisi ‘o e Palēmia, pea ko e Minisitā Akó mo ia.
“Kae kehe, ‘o kapau ‘e fiema‘u ‘e he Minisitā ha taha kehe ke fa‘u ha polokalama, ‘a ia ‘e fakamole ai ‘a Tonga ‘o a‘u ki he ‘liunga teau e lau-afe’ pa‘anga. Ka ko e me‘a ‘oku totonu ke faka‘eke‘eké, ko e hā hono ‘uhingá?” ko Dr. Pongi ia.
“Liunga teau e lauafe” pa‘anga, ‘oku ‘ikai vāmama‘o mo e fakafuofua ‘a e Niuvākai (laka ‘i he laui miliona pa‘anga). ‘I hono tānaki ki ai mo e fale‘i teuteu; fakamole fokotu‘u; ko hono tauhi hokohoko; pea ‘e ‘alu hake ia ‘o liu-liunga ua mei he ‘uluaki fakafuofuá.
Ko e ongo Pōhivá mo Pīveni Piukalá tenau tu‘umālie mei he fakatau faka-pone ‘oku feinga ‘a e Palēmiá ke faí. Na‘e faka-tale‘i ‘e he Kau Puleakó ‘a e tu‘uaki ‘a Pīveni Piukalá, ka na‘a ne pehē ‘i he TV Tongá: “‘E hanga pē ‘e he Minisitā Akó ia ‘o faka-mafa‘i ke hoko ‘a e fakataú he ko ia pē ‘oku pulé.”
‘Oku faka-fuofua ‘e he Niuvākai ‘e liunga lahiange ‘a e fakamole ‘i hono fetongi ‘o e polokalama komipiutá. Ko e ngaahi fakamole ‘e ni‘ihi ko e ola ‘o e ta‘e maaú, pea mo e ngaahi fehālaakí. Kuo te‘eki ai kenau fai ha fakatotolo faka-angaanga, pea kuo fakatale‘i ‘e Palēmia Pōhiva ‘a e fale‘i ‘a e ongo taukei ‘e toko ua.
Maaka Haohaoa ‘i he 2015?
‘Oku ‘ikai tui ‘a Dr. Pongi ki he “tu‘uaki ‘o pehē, ‘e faka‘aonga‘i ‘a e Maaka Haohaoá ‘i he 2015. “Oku fu‘u tōmui ke faka-‘aonga‘i ia ‘i he ta‘ú ni. Ko e founga ‘oku mahu‘ingatahá, ko e hā ‘e fetongi ai ha me‘a ‘oku lolotonga lele lelei?” Ko e fehu‘i ia ‘a Dr. Pongi.
“Kuo te‘eki ai ke tuhu‘i tonu mai ‘e ha taha pe ko e hā koā ‘a e tōnounou ‘a e polokalama komipiuta lolotongá. Tukukehe ‘a e ngaahi fakamatala hala mo ta‘e maau, pea mo e taki kovi‘i e kakaí. Ka ko e ngaahi fakamatala hala ko iá ‘oku tupulekina ia mei he toko ua pe toko tolu ‘oku nau feinga ke tu‘u ‘enau fakakaukau, koe‘uhi ‘oku ‘i ai ‘enau mānumanu ‘oku fai,” ko Dr. Pongi ia.
‘A ia ko e mānumanú na‘e kamata ai ‘a e ‘uluaki fa‘utohí ni. Na‘e fakafuofua ai pea fika‘i: (a) ‘a hono ‘uhinga ‘oku nau ‘ohofi ai ‘a e polokalama komipiuta lolotongá; (b) Ko e ‘uhingá na‘e ngali kehe ‘a e ngaahi fakamatala ‘a e Palēmiá mo Pīveni Piukalá.
“Ka ko ‘eku tailiili − ko e tangata taukei kompipiuta au − ko ‘enau kaaimu‘a ‘o pehē ‘e kamata ‘a Tonga mo e maaka haohaoá ‘i he 2015; pea ‘oku fu‘u vāmama‘o ia mo e mo‘oní,” ko Dr. Pongi ia.
‘Oku ‘i ai e palopalema mo hono tu‘uaki e “Maaka Haohaoá” ‘o pehē koā ko e polokalama komipiuta haohaoa, pea ‘oku leleitaha pe ia. Ka ‘oku pehē ‘e Dr. Pongi, ‘oku fehālaaki ‘a e Potungāue Akó, pea ‘oku toe lahiange ‘enau palopalemá. Hangē ‘oku tuhu‘i mai ‘e Dr. Pongi ‘oku nau nounou ‘i he ma‘u fakamo‘oni totonú, ka ‘oku nau fonu ‘i he fakamatala faka-loto māfana.
Faingatā‘ia Feinga ‘Iunivēsití
“Ko e maaka haohaoá ‘oku fihi ai ‘a e Foomu 5, 6, mo e 7, ‘a ia ‘oku sivi ki ai ‘a e tamaiki ako kotoa, pea nau ma‘u ai ‘a e maaka ki he fo‘i lēsoni takitaha,” hokoatu ‘a Dr. Pongi. Pea ‘oku ‘i ai foki mo e maaka ‘e taha ‘oku tānaki atu ki ai ‘e he kau faiakó, ‘oku ui ko e sivi‘i faka-‘apiako (internal assessment).”
Pea ‘i hono tānaki ‘o e ongo maaka ko ‘ení, ‘oku ‘ikai ke toe hoko ia ko e maaka haohaoa. “Ka ‘oku ‘ikai ‘ilo ‘e he kau takí ‘o e ngaahi ‘apiakó ‘oku ‘ikai kenau lava ‘o faka-faikehekehe‘i ‘a e faikehekehe ‘o e ngaahi ‘apiakó,” ko Dr. Pongi ia.
Ko e palopalema ‘e taha ‘i he ngāue‘aki ‘a e maaka haohaoá, ki he feinga ako ki mulí, ko e lava ‘o tali ‘e he ngaahi ‘apiako lalahi ‘a e fānau Tonga ‘oku ō ange mo e maaka haohaoá.
“‘O kapau ‘e faka‘aonga‘i ‘e Tonga ‘a e maaka haohaoá ‘i he 2015, tautautefito ki he Form 7, pea kuopau kenau fekumi ha faka-ngofua mei he ‘iunivēsiti kotoa ‘i Fisi, Nu‘usila, Aositelēlia, pea mo e ‘apitanga ako kotoa ‘e feinga hū ki ai ‘a e fānau Tongá,” ko Dr. Pongi ia.
8 comments
-
Ko e me'a fakaloloma e honge visone pe fokotu'utu'u ngaue 'a e minista ako fo'ou ke hakeaki'i tu'unga e ako... Hange 'oku kei lele ia i he ma'u k ihe founga fakaako ta'u e 40 kuo hili taimi na'e kei faiako ai ... To e fakailifia mo hono veteki e founga ngaue lelei pe na'e 'osi fokotu'utu'u mai 'e he kau education professionals na'e mahino 'enau taukei i he fakalelei 'o e ako. 'Oku ha mai pe mo e vaivai e kau taki lolotonga i he ngaahi va'a 'oe Potungaue ni, 'ikai ha'anau le'o ke fakahoko atu e ta'efakafiemalie 'a e tu'unga ngaue ki he sivi, etc.... Ikai ha mai fengau'aki fakataha i he founga ngaue fakatemokalati; ko e tali ui eni ia ki he mediocrity.
Those inside this system - Its time to rise and shine - oua tuku ke ha'u e fakapo'uli o kapui e Maama -
Ko e me'a fakaloloma e honge visone pe fokotu'utu'u ngaue 'a e minista ako fo'ou ke hakeaki'i tu'unga e ako... Hange 'oku kei lele ia i he ma'u k ihe founga fakaako ta'u e 40 kuo hili taimi na'e kei faiako ai ... To e fakailifia mo hono veteki e founga ngaue lelei pe na'e 'osi fokotu'utu'u mai ki mu'a 'e he kau education professionals na'e mahino 'enau taukei i he fakalelei 'o e ako. 'Oku ha mai pe mo e vaivai e kau taki lolotonga i he ngaahi va'a 'oe Potungaue ni, 'ikai ha'anau le'o ke fakahoko atu e ta'efakafiemalie 'a e tu'unga ngaue ki he sivi, etc.... Ikai ha mai fengau'aki fakataha i he founga ngaue fakatemokalati; ko e tali ui eni ia ki he mediocrity.
Those inside this system - Its time to rise and shine - oua tuku ke ha'u e fakapo'uli o kapui e Maama -
Ki'i hao atu he..... 'oku malie felafoaki he 'oku fai e po talanoa he marks mo e computer software ka 'oku ou tui au 'oku 'ikai ko e palopalema e marks mo e computer software ka ko e tonounou mo e palopalema 'a e Education System oku kei lele ai 'a Tonga. 'Oku lahi e shift e fakamamafa ki he fanau ako pea 'oku tonu ke shift mo e polokalanga fakafaiako mo e silapa 'a e ako 'a Tonga ki ha founga 'e taha ka e tuku aa e marks..... 'oku tau anga maheni hono adopt e founga 'a NZ.... ko e ha 'oku 'ikai ke fai ai ha sio 'i he tafa'aki ko ia.... 'oku mau tokolahi e kau faiako tonga heni kuo fuoloa ta'u 'emau ngaue he system 'a NZ ke introduce ki Tonga mo sio ki he silapa mo e anga hono assess e achivement e fanau 'o 'ikai toe 'ai computer software ke standardize 'aki. Ko e anga pe sio.....
-
Faingata'a ke fai ha toe feinga he kuo 'osi tu'utu'uni e Palemia ia ke liliu 'o ngaue'aki e"raw marks" he fakataha mo e kau talekita moe puleako e siasi mo e pule'anga...fakailifia ko e 'ikai ke ne toe tali ha fale'i mei tu'a ka ko hono foha pe mo Piveni...'Oku ne 'ilo nai e ngulungulu holo e Potungaue Ako e pule'anga he'ene fakalele ngaue mo takihala 'oku fai ?..Kuo mou fakaha ki he kakai mo e matu'a fanau ko e sivi ko ia 'enau fanau he ta'u ni mo 'enau hoko atu ki he kaha'u 'oku te'eki mahino ha fonua 'e tali ai e liliu 'oku vili kikihi ki ai e Palemia mo hono foha ?...'Ikai ko e 'uhinga ia 'oku te'eki ui ai e CEO e Potungaue Ako ( 'osi eni mahina 'e 2 mo e konga ) koe'uhi ke tau e fo'i veimau 'oku mou fai ke fai mo ma'u e silini kae toki ui ?..na'a kuo taimi ke lue a Palemia 'o ki'i malolo ki 'api he kuo 'ikai toe tonu ha me'a ia talu 'ene ma'u e Palemia...me'a kotoa na'a ne fakaanga'i kimu'a koeni ia kuo ne si'i mata fefeka hono fai...koloa pe ke ma'u ha ki'i silini 'a e Palemia mo Siaosi pea 'oua fu'u hoha'a ia pe 'e ha kaha'u e fonua...
-
Oku ou fakamalo kia Helu he feinga fakama'ala'ala na'a ne fai ki he kehekehe oe maaka haohaoa pea moe standardised.. ko 'eni kuo to e tuku mai e Dr Pongi e ngaahi 'uhinga lelei koia pea 'oku tau fifili ai pe hange pe koe fifili 'a e Etita ki he tukutoi 'oku fai mai 'ehe PM mo hono foha mo 'ene kau kengi kenau toe fakafoki 'a Tonga ki he ta'u 'e 30 fulu kuo hili...Eiki Minisita ofa mai 'o tui ki he me'a oku 'oatu 'ehe kakai ne nau ako ki he assessment he koe toki tu'ulu 'ena 'a e fonua ki he ta'e'iloa.. Oku fakafotunga mai heni 'a e 'ikai ke taau 'a e PM kene to'o e lakanga koe Minista ki he Potungaue Ako.. kuo fu'u fuoloa ene mavahe mei he ngaue fkfaiako mahalo koe ta'u ia e 30 kuo hili kae 'amo ange 'a e feinga fakapulipuli ke fakatu'umalie ia mo hono hako kae tuku e lelei fakaluukufua 'a e fonua ... Kuo taimi keke tukuange a e Potungaue Ako ke ha'u kiai ha taha oku 'iai ha'ane visone taumama'o ma'ae ako kae 'ikai koe fakafoki kimui.. oku toe fakamanatu mai 'e Dr Pongi 'a e mahu'inga ke tali 'ehe ngaahi ako ma'olunga pe Univesiti 'a e fa'ahing fknafala ko'eni oku fai 'ehe Potungaue Ako moe Minisita 'o e Ako. Ko fe leva e kau Talekita 'oe ako kenau fakafepaki'i 'a e hu 'a e kumi hono masiva he funga 'oe lelei 'a e fonua....
-
![Hufanga [Okusitino Mahina]](https://secure.gravatar.com/avatar/3faef0c7fca480e4d3fd4ffffa7a37c4?s=48&default=https%3A%2F%2Fnepituno.to%2Fcomponents%2Fcom_k2%2Fimages%2Fplaceholder%2Fuser.png)
'Oku fai 'a e kolenga ke u tu'ufakaunga atu pe mu'a he talamalu 'o e fonua ka e 'ofa ke 'ata mo ngofua ke fai talalakulaku mo ha fiema'uma'u he 'uhinga fungani mo masani kuo fai hono talaki mo fakaha. Malo fau hono 'aofaki hotau pola mo e tala kuo fetukuaki he 'alofi ni mo e 'alofi na.
'Oku fefe 'ala ke liliu 'a e total mark ko e maaka haohaoa / maaka fakakatoa ['a ia ko e maaka haohaoa / fakakatoa ha lesoni 'oku sivi ai ha tamasi'iako / ta'ahineako], liliu 'a e raw mark ko e maaka to'ofua ['a ia ko e maaka fakakatoa 'oku ma'u ha tamasi'iako / ta'ahineako he'ene sivi ha lesoni] mo e standardised mark ko e maaka tulifua ['a ia 'oku kau ai hono faka'avalisi 'a e maaka fakakatoa 'a e fanauako ha lesoni 'o vahevahe'aki 'a e tokolahi mo e ngaahi me'a kehe].
'Oku 'uhinga 'a e maaka tukifua ki hono kumi ['a ia ko hono tuli] ha fua [me'afua] kehe mei he fua 'o e maaka to'ofua. Te u fakatata'aki 'a e lesoni ko e fika ko hono maaka haohaoa [total mark] ko e 100 pea ka ma'u 'e ha tamasi'iako / ta'ahineako ha 80 he'ene sivi, 'a ia 'oku ui ko e maaka to'ofua [raw mark]. 'Oku fai leva hono filio'i he ngaahi founga mo e 'uhinga kehekehe 'a e maaka to'ofua, 'o toki ui ko e maaka tulifua [standardised mark]. 'Oku ma'u mei hono standardise 'a e maaka 'a e standard mark, 'a ia ko e fua [me'afua] 'oku ngaue'aki hono fakafaitatau pe fakafaikehekhe mo e maaka to'ofua.
'Oku to e ma'uhinga fau ke fakamahino 'a e 'uhinga 'oku ui 'a e mark ko e maaka ka e to e ui pe 'a e score ko e maaka ka e 'ikai ko e sikoa. 'Oku 'uhinga tatau pe kehekehe nai 'a e mark / maaka mo e score / sikoa pea mo e 'uhinga 'oku na tatau / faitatau mo kehekehe / faikehekehe ai.
'Oku 'uhinga nai 'a e fua ki hono kumi 'a e tu'unga / tukunga 'o e 'ilo [mo e poto] ha tamasi'iako / ta'ahineako ha lesoni. 'Oku 'uhinga tatau pe kehekehe nai 'a e fua mo e sivi, 'a ia ko e kumi ki he tu'unga / tukunga 'o e 'ilo [mo e poto] 'a ha tamnasi'iako / ta'ahineako ha lesoni.
'Ojku tau to'o mai 'a e ngaahi lea 'Ingilisi 'o ngaue'aki, 'o hange ko e maaka [mark] mo e sikoa [score], ka e si'aki 'a e lea Tonga loloto mo e faka'ofo'ofa kai, 'a ia ko e fua / sivi ia 'a e tu'unga / tukunga 'o e 'ilo [mo e poto] ha taha, 'o tefito ki he faiva, tufunga mo e nimamea'a, 'a ia na'e makatu'unga ai 'a e ako tupu'a 'a Tonga. 'Oku 'asi 'eni he lea ko e, "fielau he ko 'ene kai," mo e, " ko 'ene kai," 'o 'uhinga ki ha me'a [faiva, tufunga mo e nimameaa'a] 'oku 'ilo lahi ki ai mo poto lahi taha ai ha taha.
Malo fau 'a e ma'ukava mo e ma'utala ko e vaka 'e afe 'o lepa pe mei tu'afanga 'o fakaongo mai ki ha ngafa mei he 'apa'apa.
'Ofa ma'u mo e 'anau,
Hufanga -
Maaka to’ofua (raw mark) mo e maaka tulifua (standard score)
Fakamālō atu ki hono kei ta’ofi mai e ‘alofi ‘o ‘e tau fevahevahe’aki ‘i he kaveinga ni. Kaataki pe kau ‘oatu ‘eku ki’i fokotu’u koe ni koe’uhi ke taha pe ‘e tau liliu lea he ko ‘etau feinga foki ke ma’u ha mahino ‘a e fonua ki he me’a ni. Na’a ku kamata e tohi ki he kaveinga ni na’e te’e ki ai keu lava ‘o ma’u ha liliu ki he raw mark mo e standard(ized) score. Ko e liliu ‘o hono tānaki fakakātoa ‘o e maaka ‘o ha sivi ‘i ha fo’i lesoni, ‘a ia ‘oku ui ko e total mark, pe ko e maaka fakakātoa, neu liliu ‘e au ko e maaka haohaoa ‘o makatu’unga ‘i he lea ‘oku tau ngāue’aki, “na’e ma’u ‘e Mele ‘a e maaka haohaoa, pe na’e tonu haohaoa a Mele, pe na’e haohaoa e sivi hisitolia ‘a Mele”, kotoa ‘oku ‘uhinga na’e tonu kotoa e tali fehu’i ‘a Mele.
Na’e toki fokotu’u mai ke liliu e raw mark ko e maaka fakahangatonu pea liliu e standard(ized) score ko e maaka tulifua ‘o makatu’unga pe ia ‘i he fakamatala na’a ku fai. Kaikehe, pea toki hoko mai mo e fokotu’u ke liliu e raw mark ko e maaka to’ofua pea na’a ku tui ko e liliu ia ‘oku tuha tonu. Neu liliu leva ‘eku ‘u tohi, kau ai mo ia ne ‘osi paaki atu ‘e he Nepituno, ‘o ngāue’aki e maaka to’ofua ki he raw mark, maaka tulifua ki he standard score pe maaka haohaoa ki he total mark. Ko ia ‘oku ou fokotu’u atu ke tau ngāue’aki mu’a e ‘u liliu lea ko eni ke faingofua ki he fonua ‘e nau lau ‘e tau tohi. Mālō. -
Fai mo kii tuku ki tu'a e Palemia moe toki 'asi hono true colour.... Pea moene kau pone tuku kinautolu ki tu'a mei Fale Alea.... Kuo vave asi e taumua nae ohofi ai e Akilisi hono foha ke ngaue ma'ana..... Kataki Palemia koe kakai Tonga moe fonua nae tuku ia e Tupou 1 Ki langi ke Fai mei Ai honau tauhi.... Fielau pe he koe Tu'i ia nae Ofa mooni hono kakai. Toki hau koe keke kakaa'i mo lohiaki'i kimautolu....Oua teke holi keke alasi Pe kakaa'i e mea nae tuku Ki langi na'a alasi koe mei langi pea teke sio kiai...
Ko Piveni kuo e'a moene manumanu paanga pea ohokui holo aipe temou ngangana kotoa aipe kihe feituu ikai temou saiia Ai... Ngalo e sii kakai nenau fili kiai koenau fanau oku ako a ee oku ke feinga ke kakaa'i aki hoo polokalama... kake mei mate mai mo Akili mo Sosi oku ikai hamou polokalama....