Kei lekooti pe ‘a Tonga he ma’u mata'itohi Toketā Filōsefa tokolahi taha Featured
Dr. Sisikula Sisifa, Dr. Etuate Cocker: Computer Science, Dr.'Ilaisaane Fifita: Marketing
30 Sepitema, 2016. ‘Oku kei tu’u ma’u pe ‘a e lekooti ‘a Tonga ‘i mamani he kau ma’u mata’itohi Toketā Filōsefa (PhD) tokolahi taha ‘i mamani ‘o fakatatau ki he tokolahi ‘o e kakai (population).
‘I he uike ni ‘i ‘Aokalani Nu’usila na’e toe tanaki atu ki he lekooti ko’eni ‘a Tonga ‘a e kau ma’u mata’itohi Toketā Filōsefa (PhD) ‘e toko tolu mei he ‘Univesiti ‘o ‘Aokalani.
Na’e foaki mo hilifaki ‘a e faka’ilonga Toketā Filōsefa (PhD) kia Dr. Sisikula Palutea Sisifa - Doctor of Philosophy ‘i he mala’e ‘o e Management, Dr. Etuate Cocker - Doctor of Philosphy ‘i he mala’e ‘o e Computer Science, pea mo Dr. 'Ilaisaane Fifita - Doctor of Philosophy ‘i he mala’e ‘o e Marketing.
Fakatatau ki he fakamatala ‘a Palōfesa Hufanga Dr. ‘Okusitino Māhina koe faiako tutuku ‘i he ‘Univesiti ‘o ‘Aokalani na’a ne pehe ‘oku ho’ata mai mei heni ha ngaahi faka’ilonga lelei ‘i he ‘uhinga ‘oku ma’u ‘a e ngaahi ‘ilo fo’ou mei he fekumi he tu’unga fakaako ko’eni pea koe toe pe ‘eni ke liliu ‘a e ngaahi fekumi ko’eni mo faka‘aonga ki he fonua.
“’Oku mahu’inga leva ke fakatokanga ‘a e Pule’anga mo e fonua ki he’etau kau ako kuo tō ki he tu’unga koia ki ha’anau tokoni ‘i he tu’unga ‘o e ‘ilo mo e poto ma’a e lelei fakalukufua ‘a Tonga ‘o hange ko ‘enau ngaue’aki kinautolu ke fale’i ‘enau ngaahi polokalama langa fakalakalaka he tapa kotoa ma’a e Pule’anga mo e fonua”, koe fakamatala ia ‘a Palōfesa Hufanga Dr. ‘Okusitino Māhina.
'Oku fakafiefia 'a e ola kuo a'usia 'ehe kauako Tonga ki he fonua pea 'oku mahino mai 'oku kei tokolahi pe 'etau tamaiki 'oku nau kei hoko atu ki he sitepu taupotu taha ko'eni 'i he mala'e 'o e ako.
2 comments
-
Ko e taha ena e ngaahi faka'ilonga (indicator) 'a e holo 'a e ako 'i Tonga 'oku fa'a tala 'e he Minisita Ako mo Piveni Piukala.
-
'Oku 'oatu e talamonu ki he ongo fafine moe mataapule he ngaue ma'ongo'onga kuo nau ikuna. Koe monuu 'eni ia ki Tonga pea fielau hono faka'ai'ai e ako faka'atamai 'e he kau taki 'o Tonga he kuohili, he ne nau sio loloa mai ki he Tonga 'oe 'aho ni.
Kuo lava homou fatongia koe okooko fakaako ki ha 'ilo mo ha taukei ke kukukuku mai ki he langa fakalakalaka 'i hotau ki'i fonua. Ko e toe 'eni pe 'e malava 'e he pule'anga lolotonga 'o fakamahu'inga'i e ngaue lelei kuo lava 'aki hano ngaue'aki kimoutolu ki he'etau langafonua 'oku fai.
Fekau'aki mo e tokolahi hotau kakai ako lelei moe tu'unga 'oku 'i ai hotau ki'i fonua 'i he 'aho ni, 'oku 'i ai e ongo me'a lalahi 'e ua (2) 'oku ou fakatokanga'i 'i he faifatongia 'a e pule'anga 'i he ngaahi ta'u mai ki mui ni, tautautefito ki he taimi ne kamata ai e faifatongia 'a e pule'anga lolotonga:
'Uluaki, ko e lahi e fakakaukengi mo e fakapone (cronism), fai-mata'aa'aa pe 'i he loto'i ngaue faka-pule'anga. 'Oku 'asi lahi hono fakangaue'i 'oe ni'ihi 'oku pikinga famili, kainga, pe tuifakapolitikale tatau moe kau taki ma'olunga, Palemia mo 'ene paati fakapolitikale. Ko hono 'ai ke mahino ange, 'oku fakapolitikale'i e me'a kotoa he loto'i pule'anga.
Ua, 'oku tokolahi e ni'ihi taukei he ngaue fakapule'anga 'oku 'ikai ke ma'u ha 'anau ngaue he pule'anga lolotonga. Ko e tokolahi e ni'ihi ko 'eni 'oku te'eki ai kenau ta'u penisoni, ka 'oku nau 'i he tu'unga maatu'otu'a fe'unga mo fakapotopoto ki he taki 'oe ngaahi ngaue. Ne nau ngaue he ngaahi ta'u lahi ki mu'a he tukungaue 'ae ngaue fakapule'anga ki mu'a he 2006. Ka neongo e lahi 'a 'enau taukei 'oku 'ikai ke lava ke nau tokoni 'aki honau kotoa ki he faifatongia 'a e ngaahi potungaue 'a e pule'anga.
Tu'unga he ongo poini 'i 'olunga, 'oku ou taki ai 'a 'etau fakakaukau ki he ngaahi pole ki he pule'anga lolotonga pe 'e malava ke tuku e fakapone kae lava ke nau ngaue'aki e koloa fufuu 'oku nofo atu moe tokolahi e kau ako lelei mo taukei 'i he fonua ni. Ko Tonga ni ko fonua ia 'oe Tonga kotoa kae 'ikai koe PTOA pe. 'Oku 'i ai e fatongia 'oe pule'anga ki he Tonga kotoa.'Oku 'ikai ko ha fonua 'eni 'o ha fa'ahinga kulupu (fakapolikale, fakalotu, etc.), ka koe fonua 'o kitautolu kotoa.
'E malava nai 'e he pule'anga mo e PSC 'o toe fakakaukau'i ange e tu'unga 'oku 'i ai e ngaue fakapule'anga, he 'oku fu'u ma'ulalo e tu'unga faifatongia. Hiliange ko ia 'oku tokolahi e kakai lelei mo fe'unga, mo taukei ange 'iate kinautolu 'oku lolotonga 'i loto 'i he ngaue fakapule'anga ka 'oku nau lolotonga ta'ema'ungaue pe 'ikai ha 'a nau ngaue tu'uma'u.
Kapau 'e 'ikai fai leva ha me'a ki he ongo palopalema ko 'ena e ua 'i 'olunga, 'oku 'i ai e tui, 'e 'ikai ke fie nofo Tonga ta'e ma'u ngaue e kau Toketa Filosefa ko 'ena 'i 'olunga he 'oku fu'u fiema'u kinautolu 'i he toenga 'oe Pasifiki, NZ. Aust, mo 'Iulope foki. 'Oku tonu ke ako heni e kau taki 'oe lolotonga ni. Fakamu'omu'a e ako, pea fakamahu'inga'i e ako 'i ho'o mou ngaahi siate langafonua! Ne tui hotau kau taki he kuohili 'e 'auha hotau kakai ko e masiva 'ilo.