Fiema’u ha kau Fakafofonga Fale Alea Tau’atāina kenau taki e Fonua ^Featured

 ‘Oku malie pea mahino ngofua ‘a e tu’unga faka-politikale mo e halafononga ‘oku fou atu ai ‘a e fonua ‘i he ‘aho ni ‘i he’ene ofi atu ki he ‘amanaki ‘o e teu fili Fale Alea ‘i Nōvema, 2021.

‘Oku mahino mai ‘a e takitaha teke ‘a e ongo paati faka-politikale te’eki faka-‘ofisiale koe PTOA mo e Paati ‘a e Kakai (PAK) pea ‘oku ‘ikai ke puli ia mei he kakai ‘a ‘ena takitaha ‘asenita pea ‘oku mahino ngofua.

Ko e ongo paati foki ko’eni kuo na ‘osi hoko lōua ‘o Pule’anga pea na tataki ‘a e fonua ni pea ‘oku mahino pe hona ‘alunga mo e tu’unga ‘ena fakahoko fatongia ki he fonua mo e kakai pea koe lēsoni ia ‘oku ‘ikai toe hela fakamatala’i.

‘Oku ‘ikai ke fakata’e’aonga’i ia heni ‘a e ni'ihi 'o e ngaahi ngāue lelei mo ola na’a na pea kuo na fakahoko ma’a e kakai mo e fonua pea ‘oku fai ‘a hono faka’apa’apa’i mo fakamālo'ia ka koe me’afua totonu ia ki he ola mo’oni ko e melino ‘a e fonua, si’isi’i e longoa’a, si'isi'i 'a e faihala mo e faihia pea ola lelei ‘a e tu’unga faka-sōsiale mo faka’ikonōmika ‘i he nofo ‘a e kakai.

‘Oku ou matu’aki kole fakamolemole heni katau ngāue ‘aki pe ha lea ‘oku mahino mo mo’oni ‘o fakatatau ki he ngaahi me’a totonu ‘oku hoko pea na’e hoko pea 'oku tau sio mata kiai.

‘Oku mahino mei he taimi na’e ‘i he fohe ai ‘a e PTOA koe taimi ‘eni na’e matu’aki longoa’a ai ‘a e fonua pea fakafa’afa’ahi ‘a e kakai pea lahi mo e ngaahi tohi tangi, faka’ilo faka-Fale Alea mo e lāunga fekau’aki mo e ngaahi faihala 'i he koloa 'a e fonua mo e mafai pea na’e hoko pea fakamo’oni’i ‘i he fonua.

Na’e a’u ki hono fakatonuhia’i ‘a hono tuku fakatafa’aki ‘a e lao mo e founga ngāue ‘a e fonua tokua he ‘oku ‘i ai ‘a e ui ia‘oku toe ma’olunga ange pea na’e lahi ‘a e hoha’a ki he filifilimānako (nepotism), fakapone mo e hono ngāuehala’aki ‘a e koloa ‘a e fonua ‘i he funga ai pe hono malanga’i tokua ko e ‘ofa ki he masiva kae hili koia 'oku  fakahoko hono fehangahangai ''o'ona.

Na’e hoko hake ‘a e PAK ki he fohe pea na’e ‘amanaki lelei ‘a e tokolahi ‘o e kakai mo e fonua ko e ‘aho fo’ou ‘eni ki Tonga ka ‘oku mahino mai ia ‘i he’ene a’u mai ki he ‘aho ni ‘oku ‘ikai kehe ‘a e tama ia mei he ta’ahine pea ‘oku 'ikai ke fihi ki he anga 'a e vakai 'a e tokolahi he koe kakai tatau pe na’e ‘i he vaka kimu’a kuo nau toe hifo mai ‘o heka ki he vaka kimui ‘a ia ko e kau kauvaka tatau pe ka kuo nau fetongi pe honau teunga. 

Ko hono fakalea 'e taha mo mahino ange ko e uaine motu'a pe 'oku 'utu ki he hina 'oku hā ngali fo'ou.

‘Oku fakautuutu mo fakalalahi ‘a e mavaeua ia ‘a e kakai mo e fonua pea koe toe lēvolo kehe ‘eni ia kuo ‘au kiai ‘a e filifilimānako (nepotism), fakapone, conflict of interests mo hono fatonuhia’i ‘a hono tuku fakatafa’aki ‘a e lao mo e founga ngāue ‘a e fonua.

‘Oku toe mālie ko hono toutou he’aki ke tukuange ha faingamalie ‘o e Pule’anga ke fakahoko ‘enau ngāue ‘a ia ‘oku faka’ofo’ofa pe ia ka koe ngāue kotoa pe ‘oku ngāue’aki kiai ‘a e koloa ‘a e fonua mo e tukuhau ‘a e kakai kuopau pe ke fou ia 'i he founga pea muimui ki he lao mo e tu’utu’uni ngāue pea ke nau taliui ki he fonua mo e kakai.

‘Oku toe ngāue’aki foki mo e fo’i lea fakapūlou mo takihala ko e lotokovi mo e taufehi’a kene hanga ‘o felei ‘a hono anga’i mo hono tuhu’i atu ‘e he kau fakaanga ‘a e ngaahi faihala mo e fehalaaki ‘oku hoko ‘i he loto’i Pule’anga.

Ko hono fakahā atu ‘a e hoha’a ‘a e kakai mo ‘enau ta’efiemalie ki he founga ngāue ‘a e Pule’anga ‘o fakatatau mo ‘enau tau’atāina mo ‘enau totonu faka-Konisitūtone ke lea’aki ‘enau fakakaukau pea ‘oku tala leva ia koe lotokovi mo e taaufehi’a.

‘Oku mahino ‘aupito pe ‘a e fakaanga tukuhifo ia mo ‘ikai ha makatu’unga ‘o kakano’aki ‘a e lea kovi, ta'e faka'apa'apa, tukuhifo fakapesonolo mo e lau'ikovi'i pea ‘oku totonu ke si’aki ia mo valoki’i pea ke tautea 'i he lao ka ko e lahi ia ‘o e ngaahi fakaanga ‘oku kanolelei pea ‘uhinga pea toe kanongi’aki ‘a e ngaahi fakamo’oni (evidence) pea koe temokalati ia mo hono naunau hangē koia na’e liliu kiai ‘a e fa’unga faka-politikale ‘o e fonua ‘i he ta’u 2010.

‘Oku ‘ikai toe veiveiua koe ‘ikai ngāue lelei ‘a e founga taki ‘a e ongo paati ni ko e ola ia ‘o e talangata’a ki he fa’unga ‘o e liliu na’e finangalo kiai ‘a ‘Ene ‘Afio pea momoi mai ki he kakai mo e fonua ‘a ia ‘oku hā mahino ai ‘oku ‘ikai ke faka-paati ‘a e fa’unga Fale Alea ‘o e fonua pea koe fale pe ‘e taha (unicameral) pea ‘oku ‘ikai ke tohi mo pulusi ‘i he Konisitūtone ‘o e fonua ke fakapaati ‘a e Fale Alea.

‘Oku toe malie foki he 'oku mahanga leva ‘a e PAK mo e PTOA ‘i he ‘ikai kena loto ke fakapa’anga ha Komisoni ki hono tau’i ‘o e faihala (Anti-Corruptions Commission) ‘a ia ‘oku finangalo kiai ‘a e Tama Tu’i pea ‘osi fakapaasi hono lao ‘i he Fale Alea.

Ko e faka’ilonga nai ia ‘o e ilifia na’a ma’u ai kinautolu?. Ko e fehu’i ia 'oku tuku atu ki he kakai 'o e fonua kenau vakai kiai.

Ko e halafononga fakapaati kuo tau fou mai ai 'oku iku pe ki he kemipeini, fakafa'afa'ahi mo feliuliuaki 'a e ngaahi visone ki he fonua pea 'e 'ikai ha visone ia mo ha langa pe palani ngāue 'e tu'uloa, tolonga mo hokohoko lelei (consistency) he koe hū mai pe 'a e Pule'anga 'o veteki kae fakalele 'enau 'asenita ngāue 'o hange koia kuo tau sio mata ai pea ko hono ola 'e fua pe ia 'e he kakai 'o e fonua.

‘I he’ene pehe leva mo e tu’unga ‘o e longoa’a mo e fakafa’afa’ahi 'oku 'i ai 'a e fonua ‘oku fiema’u leva ia ke fili ki he Fale Alea ia ha kakai ‘oku nau tu’u tau’atāina ‘o ‘ikai ke kau ki ha paati pea tenau lava ‘o tu’u fakataha mo ngāue fakataha ke fakalele ‘a e vaka faka-politikale ‘o e fonua.

‘Oku fiema’u ha kakai ako lelei mo taukei pea ‘oku nau ‘apasia ‘Otua mo faitotonu pea ke ‘oua tenau siokita mo sio ma’a kinautolu kenau tataki hotau fonua kiha Tonga ‘oku melino mo tu’uloa pea ka kei hoko atu ‘a e fakapaati ko ‘ene mavaeua ai pe ‘a e fonua pea ‘e ‘ikai toe ‘osi ‘a e longoa’a.