Fakatu’utamaki feinga liliu Konisitūtone ke to’o e mafai ‘o e Tu’i Featured
'Ateni Seniale Le'ole'o 'Aminiasi Kefu, Sea Komiti Lao ' a e Fale Alea Samiu Kiuta Vaipulu mo Lord Fusitu'a
Lau 'a e 'Etita
Fakatu’utamaki feinga liliu Konisitūtone ke to’o e mafai ‘o e Tu’i
Lolotonga ‘a e fakahoko a e ngaahi talanga (public consultations) 'a e Fale Alea fekau’aki mo e ngaahi lao fakaangaanga ke liliu ‘a e Konisitūtone, ‘oku fu’u mahu’inga fau ‘i he taimi tatau ke mahino ki he kakai ‘o e fonua koe nga’unu ko’eni ‘oku 'i ai hono fakatu’utamaki.
‘Oku mole ke mama’o koha fakafa’afa’ahi ‘eni ka 'i he laumalie 'o e 'ofa fonua ‘oku totonu mo taau ke malava ‘a e kakai ‘o sio loloa ki he ngaahi mo’oni’i me’a ‘e tolonga mo tu’uloa ai ‘a e malu 'a e fonua.
‘Oku ‘i ai leva heni ‘a e fatongia ‘o e kakai na’a nau ako lelei, ‘ilo ki he taufatunga motu’a ‘o e fonua, kau taki lotu, mo kinautolu ‘oku mahino kiai ‘a e ngaahi me’a ‘oku hoko ‘i hotau ‘atakai kenau tu'u 'o lea mai ‘o fakamaama ‘a e kakai kenau ‘ilo ‘a e halafononga ‘oku totonu kenau fou ai.
'Oku 'i ai 'a e lea 'a e kau papalangi 'i hono faka-Tonga pea faka'uhinga 'oku pehe: "Ko e palopalema vivili kiha fonua koe fakalongolongo 'a e kakai 'oku nau 'ilo 'a e me'a ke fai".
‘Oku mole ke mama’o ke fai hano tukuhifo ha ni’ihi heni pea ‘oku fai mo e faka’apa’apa lahi ki he tau’atāina faka-Konisitūtone ke lea mo tukumai ‘a e fakakaukau ka ko hono mo’oni ‘oku lahi ange ‘a e lea ‘a e ni’ihi ‘oku ‘ikai ke mahino kiate kinautolu ‘a e me’a totonu ‘oku hoko pea ‘oku fakatu’utamaki he ‘oku muimui ai ‘a e si’i ni’ihi kehe ‘a ia ‘oku ‘ikai kenau si’i maa’usia.
‘Oku fakanatula ‘i he mala’e ia ‘o e politikale pea ‘oku talamai pe ia ‘e he hisitōlia ke malele ngofua holo ‘a e kakai pea koe kakai ‘oku si’isi’i ange ‘enau mahino ko kinautolu ‘oku me’angāue’aki ki hono teke ha liliu ‘a ia ‘oku iku kau lelei pe ia ki he taumu’a fakafo’ituitui ‘a e tokosi’i.
‘Oku faka’ai’ai kinautolu kenau taufehi’a pea ke nau lea kovi mo fakatupu moveuveu pea fakahikihiki’i leva kinautolu koe ngāue ‘oku nau fakahoko koe ‘ofa fonua tokua ‘a ia ‘oku nau ongo’i leva ‘oku ‘i ai honau mahu’inga ka ‘oku ‘ikai kenau ‘ilo ‘a e halafononga ‘oku taki kinautolu kiai.
Ko e natula ‘o e me’a koe mafai kuo pau ke tufotufa pea fakanofonofo ki he ngaahi feitu’u kehekehe (separation of powers) ‘i ha fa’unga ‘o ha fonua kae malava kene faka-palanisi ‘a e tau’atāina ‘a e ngaahi mafai koia pea ‘e ‘ikai leva ke fehulunaki pea ma’u leva mei ai ‘a e pule lelei mo e pule ‘a e lao.
‘Oku ‘ikai ke fakanatula ‘i ha fa’unga faka-temokalati ke nofo taha ‘a e mafai ‘i ha sino pe ‘e taha he ‘oku iku ia ki he pule filifilimanako mo e faka-tikitato 'o hange koe taumu'a 'o e feinga liliu Konisitutone 'oku fakahoko ke fetukutuku 'a e mafai ke nofo taha pe 'i he Kapineti.
‘Oku muimui mai leva heni ‘a e mahu’inga ‘o e to’onga mo’ui mo e tukufakaholo ‘oha fonua ‘a ia ‘oku ne hanga ‘o fakama’uma’uluta mo ha’iha’i ‘a e fa’unga ‘o e nofo pea ‘oku fiema’u ke ‘oua ‘e vateki noa’ia.
Kapau tetau sio ki Ha’amoa ‘oku ma’uma’uluta ‘enau temokalati he ‘oku makatu’unga ia ‘i he’enau tukufakaholo ‘a ia koe sisitemi faka-matai pea ‘oku nau ‘ilo hono lelei pea tu'uloa ai honau fa’unga neongo koe sisitemi faka- temokalati.
Tukukehe ange ‘a e fakatemokalati ‘a e fa’unga ‘oku tufotufa kiai ‘a e mafai ‘i he Konisitūtone lolotonga ka ‘oku poupou lelei atu pe kiai ‘a e taufatunga ‘o e fonua ‘a ia ‘oku kei ‘uhinga ai ‘etau Tonga mo melino ai 'etau nofo.
Ko e fehu’i he ‘aho ni pe koe hā e fakatamaki fakalilifu ‘oku hoko ‘i he fonua kuo fai ai ‘a e vivili ke liliu ‘a e Konisitūtone mo to’o ‘a e mafai mei he Tu’i?.
‘Oku hoko hano tapalasia noa’ia ‘o e kakai ‘o e fonua, fa'ao fakamalohi 'e he Tu'i 'enau koloa pe too ha mahaki faka’auha?
Kuo fakahoko ‘e he ngaahi sino ‘oku lolotonga ‘i ai ‘a e mafai ha lingitoto ‘i he fonua ‘o uesia ai pea mole 'a e mo'ui ‘a e kakai ‘o e fonua?
‘E tu’umalie 'a e fonua pea langa mo e 'ikonomika ka malava e liliu Konisitūtone ko'eni?,
'E ako lelei mo toe mo'ui lelei ange 'a e kakai 'o e fonua ka lava 'eni?
'E holo 'a e totongi 'o e koloa pea vahe penefiti mo e kakai? mo e ha fua 'a e ngaahi fehu'i kehekehe 'e muimui mai ai.
Ko e tali kiai ko e 'IKAI pea 'i he taimi tatau 'oku 'i ai 'a e ngaahi fiema'u vivili ia 'a e fonua 'oku totonu ke fakamu'omu'a 'o hange ko hono tau'i 'o e faito'o konatapu mo e tau'i 'a e faihala 'i he fonua.
Kuo fakamahino mei he ngaahi fakataha ‘a e Komiti Lao ‘a e Fale Alea na’e fakahoko ki Vava’u mo Ha’apai ‘a e ‘ikai loto ‘a e tokolahi ‘o e kakai ki he nga’unu ko’eni pea ‘oku ne ‘omai ‘a e ‘amanaki lelei ki he fonua.
Ko e feinga liliu Konisitūtone koeni 'i hono fakalea mahino 'oku fai'aki 'a e laumalie 'oku 'ikai mo'oni he 'oku malanga'i 'a e me'a kehe kae tekeutua mai 'a e me'a kehe.
‘Oku tau faka’amuange ‘e sio lelei ‘a e kakai ‘o e fonua ‘o hange ko e Tau Tahi (Vava’u mo Ha’apai) pea ke ‘oua ‘e ‘i ai ha ‘aho kuo tau fakatomala lolotonga ‘oku tau kei ma’u ‘a e faingamalie.
Ko ‘etau fai tu’utu’uni he ‘aho ni ‘oku mahu’inga ia ki he kaha’u ‘o e fonua mo hotau hako pea ko e kau politikale 'oku nau ha'u pe mo 'alu ka 'oku fiema'u ha Tonga 'oku tu'uloa mo melino.
