Tongan government hopes to increase number of workers on Australian seasonal worker programme Featured
7 September, 2016. Despite stories of exploitation on farms across the country, the Tongan ministry is hoping to increase the number of workers coming to Australia each year.
There are currently 2,179 Tongan workers in Australia on the Pacific Harvest Scheme's seasonal worker programme.
The program allows workers from Pacific Island nations to come to Australia and undertake up to six months of work each year.
Tongan Minister for Internal Affairs, Sosefo Fe'ao Vakata, said there were still more than 1,000 applicants hoping to find a work placement in Australia.
"We need more workers over in Australia," he said during a recent tour to Australia.
"There is some work [back in Tonga], but not as good an income as what they get here in Australia.
"Not just that, but there are a lot of opportunities — they are able to learn some new skills while they're here in Australia."
Exploitation 'a reality
In the past two years, the Pacific Harvest Scheme visa has been marred with claims of worker exploitation throughout Australia including one case of workers in northern Victoria earning less than $10 a week after deductions.
Moora Citrus orchard manager Shane Kay said it was "really sad to see" these cases appeared to be reality.
"It's certainly something that we hate to see," he said.
"But it was quite pleasing to hear from the Minister that when he spoke to the guys, they're extremely happy with the conditions and the employment that they have here."
Employment number one priority
Mr Fe'ao Vakata acknowledged the reality of the situation, however believed finding work for Tongan people in Australia was a priority.
"There are issues, but [I'm] grateful that they are still recruiting from Tonga," he said.
"I think [the issues] can still be tidied up. We can work on it, while we work on getting more workers from Tonga."
Faith in Australian system
Mr Fe'ao Vakata believes Australia has the right systems in place to ensure the proper treatment of workers, and consequences for those not doing the right thing.
"I'm worried, but Fair Work Australia is there, the ombudsman, and the department of employment," he said.
"If the employer is not doing the right thing, they will penalise the employer."
Mr Fe'ao Vakata said he hoped one day every Tongan worker wishing to go to Australia would have the opportunity.
"A lot of our students don't have jobs in Tonga, so we'll be looking to Australia," he said.
"There are a lot of opportunities in Australia for students who have already left school, also the workers that have registered in our list.
"But I'm hoping that they will all make it over to Australia."
-ABC
29 comments
-
KAU TANGATA...FAI MO TUI HA'A MOU PIVA, KA E TUKUĀ E KAPE MAI IA...KO E ME'A IA 'A E FINEMĀTU'A.
Kātaki 'o toe fakalelei'iange 'a e fokotu'utu'u 'a e ngaahi fa'utohi 'i he taumu'áni, 'a ia 'oku tu'uaki'i mai ko e ngaahi fakamatala falala'anga. Tokua 'oku mahu'inga tatau mo e ngaahi fekumi, mo e fakatotolo fakaako, mo e fakatotolo 'a e kau faiongoongó.
1) Mole ke mama'o: Ko 'etau ngaahi puhi hoe (useless babbling) 'oku fai 'i heni ko e ngaahi faka'uto'uto pe (opinions). 'O kapau ko e fakamatala faka-faiongoongo, pe ko ha me'a mahu'inga ketau 'ilo ki ai, pea kuo pau ke faka'eke'eke 'a e kau ma'u mafai, pe ko ho'o fai 'a e savea'i 'o e kakai kotoa 'oku nau faka-kaungatāmaki 'i he polokalamáni (stakeholders).
2) Fokotu'utu'u 'a e fa'utohi ko e 'ēsei, ka e 'oua 'e fa'u tavale pe 'o hangē ha talanoa 'i ha faikavá. Ko e hala vavetaha ia ki he lau'i kovi, pea faka'ilo 'a e kau 'ētitá, pea mo koe foki.
3) Fokotu'utu'u 'a e 'ēsei, pea 'omai ki he kau 'ētitá ke pulusi ko ho'o fa'utohi (authored composition) ke fokifokihi mo fisifisi'i hono totonū, mo hono falala'angá.
4) Maumau 'etau puhi hoe 'oku fai 'i heni, he ko e ngaahi hualelá pe (hearsay; rumor; personal attacks; humorous).
5) 'Oku mamahi hoku matá 'i hono lau e fa'utohi lōloa fau, peau tō au ia 'o mohe.
Mālō. -
Kau 'eni he topiki mahu'inga moe talanoa lelei kuo kamata mai 'e fie'ilo pehe ki he ngaahi fakamatala kuo vahevahe mai 'e Ko e Tonga Au. 'Oku mo'oni pe fiema'u ia ke fakatokolahi e kakai he toli ka 'oku mahu'inga ange 'a hono fakahoko he founga 'oku maau mo ma'opo'opo. 'Oku 'i ai 'a e fa'ahinga fakapatuu 'oku tau fa'a fai ko hono teke ke ava mai 'a e ngaahi matapa kae 'ikai ketau tokanga ki he ngaahi naunau 'e fai 'aki 'a e hu he matapa koia mo e naunau moe liliu tetau hu mai moia ki tu'a. Malo Ko e Tonga Au e vahevahe malie pea malo e langa talanoa Fie'ilo pea koe uho ia 'oku ou 'uhinga atu kiai. Hokohoko atu e talanoa ia pea kole pe ia ki he Minisita ke fakalelei'i ke tukunga malie 'a e ngaahi palopalema 'oku hoko kae toki fakatokolahi he 'oku 'i ai 'etau lea koe "tokolahi kovi" mo e "kovi mu'a mai".
'E 'ikai langa ha 'ikonomika ia he tokolahi hano 'ave hotau kakai kae si'isi'i 'a e pa'anga 'e hu mai koe va'inga 'a e kau middlemen, ngaahi faama mo e ha fua. Kapau 'e fakalelei'i pe tokolahi he taimi ni pea fakapapau'i 'e ma'u 'enau seniti pea 'e laka ange ia hano toe 'oatu ha tokolahi 'o nau iku vahe pa'anga 'e 22 he uike pea 'oku fu'u faka'ofa. -
Kataki 'oua temou fiu he laukonga he 'oku mahu'inga e fepotalanoa'aki ketau ma'u e mahino 'o teo loloto ange pea toe lelei ange ai 'etau fk'uto'uta ki he solova e ngaahi palopolema 'oku fehangahangai moe kau toli ki Aositelelia. 'Oku ou fie lave ki he lelei 'a epolokalama toli ki he tokotaha toli fkfo'ituitui pea pehe ki he pule'anga Tonga, 'i he fakapa'anga moe fkikonomika, pea moe ngaahi tonounou 'oku ne uesia ai 'a e a'usia kakato e ngaahi monu fakapa'anga ko'eni 'ehe tokotaha toli pea moe fonua fklukufua. Koe lao pea koe totonu fkngaue ia 'a e tokotaha toli kotoa pe ('aia 'oku 'i he kalasi pe level casual (ngaue fakataimi pe season 'oku fiema'u ai) ke ngaue lau houa ke $22.13 ki he houa. 'Oku toe tu'utu'uni pe foki 'ehe polokalama toli ke 'omi e kau ngaue toli 'o fakapapau'i 'oku 'ikai ke toe si'i (minimum hours of work) 'enau houa ngaue 'i he houa 'e 30 (30hrs/wk) he uike. Koe palopolema leva hono 'oami tavale mo tokolahi pehe 'a e kau toli 'o laka ia he fiema'u ngaue 'a e kau faama owners. Ko hono nunu'a leva 'eni. (1) 'E ta'e ngaue 'a konga kae fkngaue'i pe ha konga, 'o nofo ta'e ngaue ai ha fa'ahinga ia 'o laulau uike pea a'u pe 'o laka ia he mahina, ka e kei expect pe 'ehe contractor ke totongi e accommodation (nofo'anga) moe ngaahi deductions kehe. Pea neongo 'enau ta'e ngaue ka ko'enau hu pe 'o ngaue kuo deduct katoa e pa'anga ia kuo 'osi owe kianautolu in rent, airfare, HIC etc. etc. 'o iku pe 'o toe pe ha ki'i $10 pe si'isi'i 'aupito. Ta mai e hoa mei Tonga ha seniti ki ha fiema'u fakafamili, kuo talaatu 'oku 'ikai ha seniti ia, na'a moe groceries ia 'oku 'ikai ke lava ia 'o fakatau. 'I he tukunga ko'eni 'oku nau si'i kumi kai holo ai ki he ngaahi 'api moe ngaahi famili moe maheni 'i he local Tongan communities, pea 'oku tali lelei 'aupito pe kinautolu ia 'ehe local communities. Koe palopolema leva 'e taha 'oku hoko heni koe fakakaukau e tamaiki 'oku nau nofo ta'e nague laualau uike pe mahina 'oku sai ange kenau hola 'o kumi ha feitu'u ke ma'u ai ha'anau ngaue ke feau'aki e ngaahi fiema'u honau ngaahi famili. 'Oku 'ikai keu teitei poupou'i 'a e hola mei he polokalama (absconding) he 'oku 'ikai ngata pe 'i hono maumau'i e lao fkimmigration ka 'e lava pe kene uesia a e polokalama SWP pea mole ai e ngaahi faingamalie ngaue 'a hotau kakai. 'Oku mahino pe foki 'oku 'iai pe moe ki'i tokosi'i 'oku nau ha'u he polokalama SWP moe taumu'a pe ia ke hola. 'Oku 'ikai ke poupou'i e to'onga ia ko'eni. Na'e 'iai e tama toli ia na'e hifo pe ia 'i mala'e vakapuna 'o hola aipe ia te'eki ke a'u ia ki he feitu'u na'e ha'u kiai ke toli. 'Oku ou tui koe selection criteria moe selection process 'i hano fklelei'i tene lava 'o solova e palopolema ko'eni. Kapau na'e fkhu e tama ko'eni he list koe'uhi na'e bribe (takitakai'i), pe ko e famili pe maheni pea na'e 'ikai ha criteria ke muimui mo tataki e fili e kau omi he toli kae 'omi tavale pe 'aki e ngaahi 'uhinga kuou 'osi tuku atu, 'oku 'ikai ketau ofo 'i he lahi e hola, Ka ko kinautolu na'a nau omi moe fu'u fiema'u mo'oni kenau ngaue mo tokoni ki honau ngaahi famili, pea nau omi 'o toki a'usia totonu e mo'oni, pea nau fk'ise'isa he fehalaaki 'enau ma'u 'o fktatau ki he ngaahi me'a kuo tala kia nautolu. Koe 'uhinga 'eni 'o e hola 'a e tokolahi (push and pull factors). Teke ('push factors') kinautolu 'ehe tukunga 'o e toli he 'ikai ha ngaue fe'unga mo honau ngaohi kovia ke nau mavahe, pea moe tohoaki kinautolu ('pull factor') ki ha ngaahi faingamalie ngaue 'i tu'a he toli ke ma'u ai ha'anau seniti ke 'aonga 'enau omai. Koe visone ke 'omi tokolahi e tamaiki toli mo ma'u ha ngaahi faingamalie ngaue, there's ore to it than meets the eye, pea koe 'etau talatalanoa ko hono to'o e 'u'ufi kae ha hono mo'oni e ngaahi palopolema 'oku fekuki mo e tamaiki toli 'i he ta'e fkpotopoto mo fakakaukau'i lelei 'a e ngaahi tut'tutut'u nifekau'aki mo 'enau omai. Koe ha hono 'uhinga 'oku vilitaki ai ke 'omi tokolahi e kau ngaue neongo 'oku 'ikai ke 'iai ha ngaue fe'unga ma'a nautolu? Ke tanaki ati ki he 'uhinga kuo tuku mai 'ehe tkotaha, 'oku feinga e kau ma'u mafai moe kau taki ke ha 'oku ola lelei e ngaue 'oku tokolahi e recruited workers, pea 'oku tau lava pe 'o sio atu hange ha toi fakatu'anuku (sorry kapau 'oku 'iai ha tu'anuku he'etau potalanoa hhh), koe feinga ke lift e profile, kae hiki hake he kae tukuhifo he 'o toe kovi 'aupito ange ia e....Koe 'uhinga 'oku 'ave tokolahi tavale pehe ai e kau ngaue neongo nau 'ilo pau 'e 'iai e taimi ia 'e 'ikai ha ngaue ia pe houa pe 'e 2 he 'aho pea 'e aho pe 'e 2 pe 3 he uike, he koe third party hange ko matini Manukia 'oku 'iai e fee pe totongi ki he fo'i 'ulu kotoa pe 'oku recruit. 'Oku lave 'a Matini 'oku mei a'u 'o toko 700 'ene kau ngaue 'oku ne 'ave ki he 'u faama 'i 'Aositelelia. For example's sake, kapau 'oku totongi kiai 'a e $20 ki he tokotaha koe AUD$20x750=$15,000, kapau 'oku $50 per person koe AUD$50x750=$37,500. Ka convert 'eni ke silini tonga TOP$minimum TOP$50,000 'osi nofo comfortable 'aupito pe tama ia ko'eni 'i Tonga na ta'e ngaue 'o fakafalala pe he'ene tokolahi 'oku 'omai he polokalama toli. Koe benefit ki he kau contractors 'a e 'omi tavale pehe ni he kuo pau pe ke totongi e nofo'anga moe ngaahi deductions kehe 'oku nau tanaki mei he vahe 'a e tamaiki toli kae 'ikai ke pay ki he relevant organisations. Fakatataa 'aki 'eni. Koe contractor 'e taha na'e 'omi 'ene kau ngaue toko 200 tupu, pea ko hono 'u 'api, 'api 'ene fanau mo hono fanga inlaws na'e fakafonu ai e tokolahi 'o tauatau toko 18 atu e fale 'e taha, pea toko 15 atu e taha. 'E 'ikai ke toe fai ha lave ki he ngaahi faingata'a 'o e nofo tokolahi pehe ni ki he toilet pe 'e taha pe ua, tautautefito ki he 'a 'o fakavavevave pongipongia ke tuli ki he ngaue, ne iku e fa'ahinga 'o fk'osi ki he kane vai pea toki pii'i ki tu'a (hufanga he fktapu kae ngaue 'aki e gaahi lea ke mahino). Tatau aipe pe koeha e tokolahi na'e nofo he fale 'e taha na'e totongi e rent $120 ki he fo'i 'ulu 'i he uike. 'Aia koe rent $120x200=$24,000 he uike ki he kato 'o e contractor 'i he rent (accommodation) 'ata'ataa pe. Liunga 'aki e $24,00 x 24 (weeks - mahina 'e 6) = $576,000 'i he mahina 'e 6 pe. Pea ki he loloa e fai e contracting he toli $576,000x5=$2,880,000. Pea hange 'oku polepole'aki 'ehe kau contractors 'e ni'ihi 'a e kakekake 'a e tokolahi 'enau kakai 'oku 'omai, ka koe taha 'en 'oe ngaahi 'uhinga. 'Oku 'iai 'a e tui ta'e toe veiveiua koe accommodation 'a e money-printing machine ia 'a e kau contractors pea toki tanaki mai kiai 'a e ngaahi me'a kehe teu toki lave kiai 'amui ange. 'Oku 'omi tavale mo tokolahi e kau ngaue, pea 'oku faka'ofo'ofa 'aupito ia kapau 'oku gurantee 'e ma'u 'enau 30hrs minimum 'oku tu'utu'uni 'ehe SWP. The reality is 'oku 'ikai ke hoko ia. 'Oku fehangahangai e tamaiki toli moe 'ikai lahi 'enau houa ngaue 'o lauhoau pe he 'aho, pea ki'i 'aho pe 'e fiha he uike. Ko hotau kakai koe kakai ivi lahi mo ngaue, pea nau matatali e harshness 'o e 'ea he vela pe momoko, pea 'oku toho (take advantage) ai nautolu 'ehe contractors moe 'u faama ke vave 'a e ngaue pea si'isi'i ange 'enau fakamole. Koe prune e faama 'e taha he te'eki ke lele 'a SWP 'oku fa'a toki 'osi ia ki 'Epeleli/Me 'i he prune 'a e kau Backpackers, Prune pe ehe kau ngaue toli Tonga ia 'o 'osi pe ia 'i Tisema/Sanuali pea nau nofo ta'engaue aipe mo ta'e vahe 'o laulau mahina. Sai fa'ahinga 'oho pehe kapau koe totongi fakapiecework (pini), 'ikai mahino ia ki he fa'ahinga 'a e me'a 'oku totonu kenau fai kapau 'oku lau houa pe lau piecework. Koe ngaahi ta'e mahino pehe ni 'oku fu'u fiema'u ke fakalele ha workshops moe kau toli pea fakamata e ngaahi me'a ko'eni ke mahino 'aupito kiate kinautolu pea nau toki omi he toli, 'o 'ikai koe ki'i haafe houa pe koe departure briefing pea nau omai. 'Oku 'iai foki moe fkmo'oni falala'anga 'oku nau sign pe 'a e paperwork ta'e fakamatala'i koeha e ngaahi me'a 'oku nau sign ai. 'Oku totnu ke benefit e tamaiki toli pea moe pule'anga Tonga 'i he super 'a e pule'anga Aositelelia 'oku tut'utni ki he taha employer kotoa kene totongi hangatonu kiha kautaha super fund choice 'a e tokotaha ngaue 'aia koe 9.5% 'o 'ene vahenga (normal hourly earnings he uike - houa 30-38hrs/wk). Koe normal daily 7.5hrs /day rate 'a e kau toli koe $22.13x7.5hrs=$165.98. Kapau koe piecework 'oku totonu ke top up 'aki 'a e increase 'o e ngaue 'i he 'aho lauhoua 'a e 15%. Koe houa 'e 30hrsx$22.13=$663.90 'i he uike. 'Aia koe ma'ulalotaha 'eni 'oku totonu ke ma'u 'ehe taha toli kapau 'oku nau ma'u 'a e minimum no. of hrs 'e 30. Ka koe tokolahi 'oku nau ngaue he houa 'e 40+, 50+ pea a'u pe 'a e niihi 'o houa 'e 60 he uike. Koe tokolahai 'oku nau 'i he houa 'e 45-50 he uike. Tau pehe koe taha 'oku gaue houa 'e 48/wk 'oku totonu kene ma'u 'a e 48hrsx$22.13=$1,062.24. Pea ka liunga 'aki 'eni 'a e uike 'e 23 (one week less koe induction moe ngaahi taimi peheni) 'oku tau fakafuofua 'oku 'i he AUD$24,431.52, pea ka liliu TOP 'e 'i he TOP$40,000plus ia. Koe pa'anga 'eni 'oku fakafuofua roughly pea + or - (varies) 'oku tonu ke ma'u 'ehe tamaiki toli taautaha. The reality is, 'oku 'ikai ke ma'u e pa'anga ia koia he tokolahi he 'oku 'ikai ke ma'u e houa ngaue ia 'oku totonu kenau ma'u. 'Oku pehe 'e he Minisita he'ene news release 'oku toko uaafe tupu e kau toli Tonga kuo nau lolotonga 'i Aositelelia ni. Kpau tetau liuang'aki e toko uaafe tupu ko'eni, tau pehe 2100x$24,431.52=$51,306,192 miliona in foreign earnings and remittances ki he fonua pea tanaki atu ki he fakalakalaka fkikonomika 'a e fonua. The reality is, 'oku 'ikai ke tafe atu e pa'anga ia koia ki he fakaikonomika 'a e fonua. Koe konga lahi ia 'oku toe to'o pe ia mo toe fa'o pe ia he kato e kau contractors moe 'u farm owners 'i he 'ikai ke totongi totonu kinautolu fakatatau ki he pay rates 'oku tonu ke pay 'aki nautolu, 'ikai ma'u e houa ngaue fe'unga hange koe tu'utu'uni 'a e polokalama. Fakama'opo'opo 'oku short-cahnge e kau ngaue toli, pea toe short-change moe Pule'anga Tonga. Koe ha leva ha ngaahi fkkaukau 'e lava ke tapuni'aki a e loopholes ko'eni. 'Oku 'ikai ke fiema'u ke 'omai tavale moe tokolahi for the selfish sakes 'oku tau 'osi lave kiai. 'Oku fiema'u ke fai fakapotopoto 'a e ngaahi faitu'utu'uni ki he lelei 'a e kakai 'oku o he toli pea moe Pule'anga foki, 'o fili fakapotopoto 'o fakatatau ki he tokolahi fe'unga kenau ma'u ha'anau ngaue moha houa ke worth 'enau omai. Teu toki lave atu ki he super- issue lahi faufaua 'eni he toli. Kuo maa'uloloa e talanoa ia. Malo e kei fie potalanoa.
-
Malie, malie, malie lahi. Me'a ifo mo'oni ko 'etau lau hifo he tohi quality lelei kuo tuku mai 'e 'Koe Tonga au'. Ka 'oku ki'i fuoloa tama e puli 'a Mokofisi 'o research. Mou fakasio atu ke ki'i huu mai 'o fai hotau fakaninimo'ii foki na'a Sapate. Hihiiii.
-
Fakamalo lahi atu kia 'Ko e Tonga au' he ngaahi fakamatala faka'auliliki mo lelei pehe ki he ngaahi fakatataa pau mo mahino ngofua kuo ke tuku mai. 'Oku ke 'omi e background e SWP, identify e ngaahi palopalema & loopholes ke fakalelei'i, pea 'oua e tuku hono taalanga'i e issue ni. Tuku ke ako mei ai 'a e Minisita mo 'ene kau ngaue, kau kiai mo Mokofisi he 'oku ou tui fakapapau'i 'oku nau lau 'etau ngaahi felaafoaki. Na'e fakahaa mai 'eha Fakafofonga 'e alea'i e issue ko 'eni fakataha moha lipooti 'i Fale Alea, pea tuku ketau sio ki hano ola, vaveni mai pe.
-
MĀLIE LOLOHEA...Ho'o pole ke tu'u 'o ala nima ke solova 'etau palopalema 'i Tongá ni, ka 'oku 'ikai mahu'inga 'a e "statistics" masiva mo e ta'e ma'u-ngāué kiate koe. Ta'engali 'oku ke nofo NZ pea 'oku makatu'unga 'a e ngāue 'a e kau papālangí 'i he "statistics".
Na'a kuo ngalo 'iate kimoutolu nofo mulí 'a e masivesiva 'a e mātu'á mo e fānaú. Mo'oni e lau 'a e kau 'Initia Kula 'Ameliká: "Too many chiefs, not enough Indians."
Teu kau mo e lau 'a e motu'a Ha'apaí: "Lahi e puhi fāvaí, ka ko e fiera'ú 'a e fo'i tōpaí 'oku mahu'ingá 'i he 'ahó ni."
Poupouatu kia Ministā Vakatā 'i hono fekumi 'o e ngaahi faingamālie ma'a e si'i mātu'a ta'e ngāue 'i Tongá ni. -
Malo 'etau ma'u e pongipongi fakakoloa ko'eni kae kei hoko atu aipe 'etau potalanoa. Teu toe fakamamafa'i pe 'a e mahu'inga 'o e polokalama SWP ki he ma'u faingamalie ngaue ki he kakai hotau ki'i fonua masiva. Koe ta'u 'eni 'e 5 'ene lele pea 'oku mahino 'oku lahilahi e ngaahi palopolema ke fakalelei'i na'aku lave ai ki he excample 'e taha 'i he'eku post kimu'a. Koe'uhi ke lelei ange 'a e outcome moe experience 'a e tamaiki Toli mo Tonga 'oku fu'u fiema'u 'aupito ia ke fakalelei'i e ngaahi palopolema kuo tuku hake. Hange ko ha project kotoa pe ngaue kotoa pe 'oku palani pea fakalele, na'e fai e ngaahi visone mei he kuohili ki ha faingamalie pehe ni ma'a Tonga mo Aositelelia. Pea base 'i he ngaahi visone ni ha ngaahi fakataha 'a e ongo pule'anga mo fa'u hono ngaahi aleapau pea ko hono fanautama 'eni 'a e SWP. Pea na'e pilot (trial) a e polokalama ni mei he 2008-2011. 'I he evaluation report ki he pilot, na'e 'asi ai 'i he lau 'a e kau faama na'a nau kau, 'a e lelei kiate kinautolu kae kei tu'u pe 'a e ngaahi faama lahi 'o 'ikai kenau fie kau koe'uhi koe ngaahi fkmole 'oku involved pea ua kiai ko'enau 'ilo koe involve 'a e kau contractors 'e fkehaua'i e kau ngaue. Mahino ia 'oku 'ikai ke fiemalie 'a e kau farm owners tokolahi, neongo emahu'inga e profit kiate kinautolu, ka 'oku kei 'iai 'enau set of morals amoe value fekau'aki moe hono respect e totonu 'a e tangata ngaue. Kuo lolotonga lele 'eni e SWP (implementation) pea koe 'u steps mahu'inga 'aupito 'i he fakalele 'o ha fa'ahinga projects pe, ke fai hano monitor, review mo evaluate lolotonga e lele (implementation) 'a e ngaue pea ke respond e kau taki moe kinautolu 'oku nau resonsible ki he SWP ki ha ngaahi palopolema 'oku 'ohake pea toe mahu'inga ange ke fai ha ngaue kiai, ke fakalelei'i mo liliu if needs be. 'O fai pe ia 'i he lolotonga pe 'a e lele 'a e polokalma. 'I he ngaahi fklelei moe liliu pehe ni tene fklelei'i aipe 'eia 'a e SWP lolotonga pe 'oku kei 'omi e kau ngaue. 'Oku 'ikai koe 'uhinga e ngaahi talanoa ki he palopolema ia ke tuku ai e ngaue ia pe ta'ofi e SWP, ka ke fklelei'i 'o fktatau ki he aleapau 'a e ongo founua. Koe taha foki 'i he 'u conditions mahu'inga 'i he aleapau, ke entitlement fknague 'a e tokotaha toli kotoa pe ke tatau pe mo ha taha ngaue nofo fonua 'i Aositelelia. 'Oku ou tui koe palopolema 'eni 'oku 'efihia lahi ai 'a e polokalama ni. He 'oku tonounou 'aupito 'a e kau contractors moe 'u farm owners 'i hono tauhi pe comply ki he ngaahi lao ngaue 'o e fonua ni 'o hange koia kuo tu'utu'u ni 'ehe SWP. Fakatataa 'aki 'eni. Koe lao ngaue 'i he fonua ni, ke malu'i e kau ngaue mei ha lavea pe puke lolotonga 'enau 'i he polokalama toli, kuopau ke totongi 'a e Health Insurance Cover (HIC) pea moe Workover ki ha lavea he ngaue ke cover kinautolu he expenses moe compensations. Pea 'oku to'o (deduct) 'ehe contractors 'a e $22 'i he uike kotoa pe ki he HIC ka 'oku mahino 'oku 'ikai ha HIC 'i he taimi 'oku lavea pe puke ai ha taha he tamaiki toli. 'Oku fekau kenau o pe 'o totongi 'enau sio toketa, fakamole 'enau tokoto falemahaki toki tanaki kiai e medication. 'OKu fehu'ia 'ehe tamaiki toli pe koe ha e 'aonga e to'o he'enau vahe 'a e $88 he mahina, mahina 'e 6 'enau 'i he toli ($88x6) 'oku totongi 'ehe tokotaha 'a e $528, liunga 'aki 'eni 'a e tokolahi 'o e kau toli 'i ha contractor 'e taha, tau pehe 'oku toko 200 'ene kau toli mei Tonga - $528x200 fe'unga ia moe $105,600 kuo to'o mei he vahe 'a e kaunga 'o 'asi he payslip kae 'oku mahino 'oku 'ikai ke totongi ia ki ha ki ha kautaha Health Insurance, he 'oku 'ikai pe ke tala ia kianautolu keoha enau kautaha Health Insurance , 'ikai ke tala kia nautolu pe koeha 'enau Policy number pea issue ha'anau HIC Card, koe'uhi kenau show ki he toketa pe falemahaki he taimi 'oku nau puke ai. Koe taimi 'oku puke ai ha taha na'e 'iai e taha na'e hospitalised koe asthma mahaki hela, pea moe taha na'e appendix koe 'eke 'ehe falemahaki pe 'oku 'iai ha HIC koe tali 'ikai ke 'ilo kiai. Koe fehu'i 'oku 'ife 'a e fu'u $105,600 kuo to'o 'ehe contractor ko'eni mei he vahe 'a e toko 200 'i he ta'u. Toe fao'i atu ke liunga'aki 'a e $105,600 'a e ta'u kuo lele ai e businisi contracor ko'eni, talu mei he 2012, ta'u 'eni 'e 5. $105,600x5yrs=$528,000. 'i he ta'u pe 'e nima e lele kuo fakatau 'api ia 'e 4/5, pasi 'e fiha moe 'u me'alele mamafa lauimano ki 'olunga 'e fiha, kae si'i foki e tama toli koia na'e 'a he 4am 'o ngaue long hours he 'aho 'e 5-7 (varies) toki foki ki he nofo'anga he late afternoon or evening, ki Tonga malo pe ma'u ha ki'i la'i kapa ke langa ha ki'i fale. 'Oku tau lava 'o 'ilo'i heni 'oku 'iai e me'a 'oku fealaaki he 'oku tu'umalie e kau middle people ia 'o langa honau ngaahi 'api hange ha palasi kae foki atu e tama ngaue ia 'o lue lalo holo pe 'i Tonga mo feinga'i ke 'iai ha ki'i palepale. Koe ngaahi loopholes 'eni 'oku fai kiai e tokanga. 'Oku fiema'u ke tatapuni 'eni kae lava ke inu kakato e melie 'ehe tamaiki 'oku nau fai e ngaue, 'o 'oua 'e fkatafe ia he tafa'aki pea a'u ia ki he tama toli kuo tai'i e lepa ia 'o mosimosi pe. 'Ofa atu pea malo e potalanoa lelei.
-
BRAVO!!! masi'i "Ko e Tonga au" Me'a fakafiefia mo fakamafana mo'oni ko 'etau lau hifo he comment 'a "Ko e Tonga au," 'Ilonga 'aupito e tohi 'a e kau ako (scholar) mo'onii, 'ene muimui'i lelei mo mahu'inga'ia he palopalema e kau toli 'a Tonga 'i 'Aositelelia, MA'A LAHI. Ka teu ki'i afe hifo kia Moko.
Masi'i Moko, 'oku 'ikai fiema'u ia kete nofo Tonga na 'o fai mei ai 'ete 'analaiso e palopalema ko 'ena. Pea 'ikai fiema'u kete toe research ki he peseti e kau masiva, ta'ema'u ngaue etc. he kuo 'ilo 'e he vale mo e poto, 'oku 'osi 'omai pe ia he 'uu lipooti patiseti, fkmtala fakata'u 'a e MIA & Potungaue Statistics etc. What we need is ACTION now. Lau e tohi 'a 'Ko e Tonga au' pea ke talanga mai he reality, ke ngali pe na'ake ako. -
LOLOHEA...24% POVERTY, 33% UNEMPLOYMENT IN TONGA.
Faingofua ho'o nofo 'i NZ 'o "micro-manage" mai 'a e halanga ma'u mo'ui si'i kakai masiva mo ta'e ngāue 'i Tongá ni.
1. 24% masiva pakupaku 'oku toko 25,000 'i Tongá ni.
2. 33% ta'e ngāue ko e toko 35,000 'oku kumi ngāue.
3. Tetau puhi fāvai he 'aho kotoa, ka ko e fo'i tōpai 'oku fiema'u ke fafanga e fānau 'oku õ ki he akó fiekaia he 'aho kotoa.
4. Poupouatu kia Minisitā Vakatā hono fetuku e kakai kenau ma'u ngāue, pea tokoni mai ki Tongá ni 'i he vavetahá.
5. Fu'u tokolahi e kau potó, ka ko e toko 1,200 pe kuo nau ma'u ngāue 'i NZ mo 'Aositelelia lolotongá ni.
6. Fiema'u e toko 35,000 kenau ngāue. -
'Oku fakamafana pea fakalotolahi 'aupito 'a e lau e potalanoa ni he 'oku mahu'inga ke fofola e fala kae talanoa e kainga, ki he issues moe ngaahi faingata'a 'oku fehangahangai moe tamaiki toli 'oku nau ha'u he polokalma Seasonal Workers Programme (SWP). 'Oku mahino 'aupito pe foki 'a e taumu'a mahu'inga na'e fai'aki hono lalanga pea fa'u ai 'a e polokalama ni he 'oku 'iai 'ene lelei fkpa'anga, fakaikonomika, fakangaue mo fakasosiale ki Aositelelia, Tonga moe ngaahi motu foki 'o e pasifiki 'oku nau kau ki he SWP. 'Oku 'ikai ke 'iaia ha veiveiua ia 'o e mahu'inga ke ma'u faingamalie ngaue 'a e kakai 'o e fonua 'i he polokalama ni, pea 'oku mahino 'e kei fai pe 'a e taumu'a ke fakalahi faingamalie nague pea ke toe 'ataa atu ki he ngaahi industries kehe kuo 'osi fakakau 'e Aositelelia 'i he SWP hange koe construction, accommodation, nursing etc. Koe talu e lele 'a e polokalama SWP kmei he 2012, ko hono ta'u nima 'aki e ta'u ni, pea kuo lahi 'aupito 'a e ngaahi launga 'a e tamaiki toli 'i hono 'exploit pe fakaehau'i, tapalasia, kakaa'i, ngaohi kovi'i, abuse, harrass, bully, fakailifia'i, fakamanamana'i kinautolu 'o hange ha ngaue 'a ha kau popula. Teu 'oatu e fktata ko'eni, pea koe me'a 'enei na'e hoko 'i he ngaahi mahina kuo maliu atu pea 'oku kei hoko pe 'a e ngaahi issues ko'eni te'eki ke solova neongo na'e 'osi 'a'ahi ki he feitu'u ko'eni 'a e CEO 'a e MIA 'i he mahina kuo 'osi. Na'e launga e tamaiki toli kotoa 'i he feitu'u ni toko 89, ko 'enau account pangike 'na'e joint account ia moe Approved Employer fefine (couple). Koe vahe 'eni 'a e tamaiki toli kuo nau 'osi ngaue'i pea 'oku nau tau'ataina ki hono toho pe ngaue'aki. Ka na'e pule'i 'ehe AE ia 'o vahe'i pe kenau groceries 'aki e $100 pea ne fkhu e seniyi ki he savings account, pea ne scheduled ke debit automatically pe 'ehe pangike 'a e 'u silini koia 'au ki he silini ke totongi 'aki 'enau accoommodation. Ke fknounou, na'e control 'ehe Ae fefine ia e account 'a e tamaiki toli. Kohai ia ha taha nague (employee) 'iha fonua muli fakalakalaka hange ko Aositelelia 'e 'osi 'ene ngaue'i 'ene pa'anga ko 'ene income pea talamai 'ehe employer kuopau keta joint account keupule'i e founga ho'o ngaue'aki ho'o pa'anga. Launga e tamaiki, kapau na'a nau fiema'u ke toho ha seniti mei he'enau account, na'e pau kenau ta ki he AE ke ha'u he kuopau ke fkmo'oni ia he account kae toki lava ha silini 'o toho. Koe'uhi 'oku nofo mama'o e AE ia mei he caravan 'oku nau nofo ai 'oku si'i tali e tamaiki ia 'o laulau 'aho pea toki lava 'o toho. 'Oku toe fk'ofa ange kapau koha fiema'u fkvavevave ki he famili ki Tonga. Na'e fai 'a e 'a'ahi 'a e TASWA ki he feitu'uni, pea nau fkma'opo'opo 'a e ngaahi launga kotoa 'a e tamaiki (too many to mention here), ngaue 'aki pe 'a e joint account ke mahino e loloto moe fk'ofa 'o e ngaahi faingata'a 'oku fekuki moe tamaiki he'enau omi he toli. Na'e tuku atu 'ehe TASWA 'a e tohi 'o fkhoko e ngaahi concerns moe palopolema ko'eni ki kenipela ki he va'a 'oe SWP - Ministry of Employment (MOE). 'I he 'aho pe 'e ua mei ai kuo 'i he feitu'u ko'eni 'a e DOE pea na'e tut'utut'uni ki he AEs ke reverse e accounts kotoa 'a e toko 89. Na'e a'u ia 'o meimei mahina 'e ua e makamio ia 'a e AEs, pea toe 'a'ahi atu kiai 'a matni Manukia he koia na'a ne 'ave 'a e kau toli toko 89 ko'eni 'o li'aki atu kie ongo AE ko'eni kena fa'ifa'iteliha pe kianua hono kakaa'i mo ngaohi kovi'i e kau toli. Koe imisi fkloloma 'e taha na'e e'a he taimi na'e 'a'ahi ai e TASWA ki he feitu'u ni, 'a e ilifia moe manavahe 'a e tamaiki kenau lea pe step up (CODE SILENCE - I call it!) koe'uhi na'a 'ikai ke yoe 'omai kinautolu he ta'u hono hoko , pea 'e mole ai honau faingamalie,. 'Oku nau ilifia ki he farm owners, ilifia ki eh contractor (AEs) ilifia ki he third parties hange ko Matini, ilifia ki he kau taki kulupu he ko kinautolu 'oku fai e recruit 'a e kau ngaue. KOE PALOPOLEMA 'OKU REAL! Koe ki'i example leka pe 'ena ia ke fk'ata atu 'a e reality 'o e palopolema pea 'oku fk'ofa hotau kakai he kuo tau pehe kuo tau 'au ki ha kuonga maama, but NO! Koe me'a 'eni 'oku ui koe 'MODERN-DAY SLAVERY' Ke foki ki he me'a na'aku lave kiai kimu'a, 'oku mahu'inga ke ma'u 'e hotau kakai 'a e faingamalie ke langa hake honau ngaahi famili pea tokoni ki he'enau ngaahi kavenga 'a e famili, siasi, kolo moe fonua pea toe tokoni ki he fkikonimika 'a e fonua 'i he remittances, ka 'e 'ikai ketau kuikui and turn a blind eye 'oku sai pe 'a e me'a kotoa. 'Oku fiema'u ke address e ngaahi palopolema ia ke hoko 'a e omai 'a e tamaiki he toli koe experience 'oku nau enjoy, pea nau manatu melie kiai. Ke toe fao'i 'eni 'oku mahino 'oku tonounou loua pe pea lahi e ngaahi loopholes 'oku fiema'u ke fai ha sio kiai, pea ke fklelei'i at all levels - Australian & Tongan govts. - MOU (Aleapau), legislations/regulations kene pine'i e operations 'a e SWP at all levels, structural changes (maybe to'o e SWP mei he MIA ki ha separate govt. authority pea focus pe 'a e va'a koia 'i he SWP 'ata'ata pe, considering koe tu'u ki he kaha'u koe ma'u'anga pa'anga lahi taha 'eni 'a e fonua if managed with honesty & integrity, accountability and transparency - new staff mei 'olunga ki lalo. Liliu moe policies and procedures ke meet e ngaahi taumu'a 'a e va'a ko'eni. Fiema'u ke review e selection criteria moe selection process, pea ke more involved e kakai 'o e fonua he selection process. Fiema'u ke trickle down e lelei moe momona 'o e SWP ki he konga 'o e society who need it most - si'i ngaahi tamai pe fa'ee mate, fanau tokolahi, 'ikai ha kelekele pe nofo'anga lelei etc. etc pea ke 'inasi ai 'a Tonga kotoa not just the families 'oe kau ngaue 'a e MIA, take Kulaea Tau sending her husband, her husbands' twin brother, uncles et. ki he Tau contracting, fefe 'a e coruption moe takitakai kia 'Ileini ki Houmakelikao and the list goes on..... Koe 'u factors ko'eni mei Tonga 'oku kau fakatupunga e ngaahi palopolema lahi he 'oku corrupted, nepotism involved, conflict of interest, 'ikai ke fai lelei'i mo fkmatoato etc. etc. 'I he mahina kuo'osi mau fanongo he fai holo e MIA - Minista, CEO, 'Ileini etc. he visit holo e ngaahi feitu'u he toli ke fakamo'oni pe kuo moo'oni 'oku hoko e 'u palopolema kuo launga kiai e tamaiki pea tukuatau 'ehe TASWA. 'Oku mo'oni e lea Tonga ...'Te'ekii pea toki fakata'ane' Koe ta'u 'aki 'eni 'e nima moe toutotu folau mai koeha kuo toki fkmaatoato'i ai 'a e visit 'i he mahina kuo 'osi 'o mei 'osi mai e potungaue 'a e MIA pea li'aki 'ehe Minisita ia 'a e falealea kae kau moia ia he ha'u 'o lele takai holo he 'damage control' 'Okai kuo hnga 'ehe R=TASWA 'o 'smoke them out' pea kuo nau fulutamakia 'o surface pea nau toki lele holo heni he feinga ke cover themselves. Koe me'a 'eni na'e totonu kenau fai he taimi kotoa pe 'oku nau folau mai ai 'i he ta'u kotoa pe. Mahalo na'a 'oku 'iai e ngaahi ngaahi lelei ia he ngaahi folau peheni pea koe male pe pea lele kehe pe ke ma'u e ki'i me'i ngako e. Mo'oni e lea 'oku taka - 'Lilolilo pe ka 'e kio' Kataki kuou fu'u mafana au 'o lelelele pe 'ikai toe 'ilo e stop. Teu ki'i lepa he 'o ki'i ipu tea. Fakamalo lahi atu 'i he ngaahi favahevahe'aki fk'ofo'ofa 'oku mou fai heni he tetau ma'u ai 'a mahino 'oku lahi ange pea 'e toe lelei ange ai 'a e ngaahi faitu'utu'uni ki he laka ki he kaha'u. Tu'a 'ofa atu.