Ko e hā ‘oku manavasi’i ai Palēmia tali fehu’i fekau’aki mo e Ako? Featured
Lau 'a e 'Etita
Ko e hā ‘oku manavasi’i ai Palēmia tali fehu’i fekau’aki mo e Ako?
Nuku’alofa, 21 Ma’asi 2019. Kuo tā tu’o lahi mai ‘eni hono fehu’ia ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e ako ‘i he fonua kae tautautefito ki he ola ‘o e ngaahi sivi faka-Pule’anga ‘a ia na’e mahino mai ‘a e ‘ikai fakafiemālie hono ola ‘i he ta’u 2015. ‘Oku kaunga tonu ki heni ‘a e liliu mei he maaka tulifua (Standardization) ki he maaka to’ofua (Raw Marks) pea kuo lahi fau ‘a e laulea kiai ‘i he fonua pea toutou ‘ohake ‘e he ngaahi mītia.
Ko e me’a ‘oku fakatupu fifili ko e te’eki pe ke hā tu’o taha mai ‘a e ‘Eiki Palēmia ‘a ia koia ‘oku Minisitā ‘i he Potungāue Ako ke ‘omai ha tali mahino mo fakafiemalie ki he kakai ‘o e fonua. Ko e talu ‘a e kamata ‘o e mahina ko Ma’asi mo e feinga ‘a e ngaahi mītia ki he Palēmia ke fai ha fakataha mo e kau Faiongoongo (Media Conference) fekau’aki mo e kaveinga ni mo e te’eki pe ke hoko.
‘Oku taki mu’a heni ‘a e Kosilio ‘a e Kau Faiongoongo (Tonga Media Council) ‘i hono teke ‘a e kaveinga ni ka ‘oku mahino mai mei he ‘Ofisi ‘o e Palēmia ‘i hano fakahoko mei he PA ‘a e Palēmia Po’oi Pohiva ‘oku ‘i ai pe ‘a e ngaahi fakangtangata ‘a e ngaahi fehu’i ‘e fai hono tali mo e ngaahi fehu’i ‘e ‘ikai malava ke tali. ‘Oku kau ‘a e ngaahi fehu’i fekau’aki mo e ako ‘i hono tautoloi. 'Ikai ngata ai ka 'oku 'ikai malava ke fakahoko 'a e ngaahi fakataha (Media/Press Conference) 'oku kolenga 'e he ngaahi mītia ka 'oku 'omai hangatonu pe 'a e tali tohi ia 'a e Palēmia 'i he ngaahi ongoongo tukuatu mei he 'Ofisi Palēmia.
Na’e fakahoko foki mo e fetu’utaki ‘a e ngaahi mītia ki he Potungāue Ako pea ‘oku mahino mai foki mei ai ‘oku ‘i he Palēmia ‘a ia ko e Minisitā Ako pe foki ia ‘a e mafai ke tuku ha fakamatala ki tu’a fekau’aki mo e ngaahi ngāue ‘a e Potungāue Ako.
Na'e fakamahino mei he CEO Claude Tupou na'e 'osi fai hono fakahoko ki he Minisitā Ako pea na'e fiemalie pe ke fakahoko ha fakataha mo e mītia ka na'e toe fakahoko telefoni kiate ia 'e Poo'i Pohiva 'i he efiafi Pulelulu (09/03/2016) kene fakahoko pe ‘eni mo e kau tokoni CEO pea ke fakakakato 'a e fiema'u 'a e Tonga Media Council. Fakatatau ki he fakamatala ‘a Claude Tupou ‘a ia ‘oku ha ‘i he’ene tohi ki he kau faiongoongo 'i he 'imeili fekau'aki mo e kaveinga ni, na’e ‘ave 'a e fiema'u ko 'eni ki he fakataha 'a e kau Tokoni CEO 'i he 'aho Tu'apulelulu (10/03/2016) pea ko e fale'i kiate ia ‘e hono kau tokoni ‘oku 'i he mafai pe ia 'o e Minisitā ke fakangofua ‘eni.
Na’e toe fakahoko mai pe foki mei a Claude ‘a e kole ke kataki pe 'a e Tonga Media Council 'o toe fakahoko hangatonu pe 'a 'enau fiema'u ki he Minisitā Ako ke ‘omi ha ngofua. ‘Oku mahino ngofua pe ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e CEO mo hono kau tokoni ka ‘oku mahu’inga foki ‘i he taimi tatau ke tau sio ki he ngaahi fehu’i ko’eni:
• ‘Oku malava nai ke solova fakalotofale ‘e he Potungāue mo ‘enau Minisitā ‘a e fetuhuaki ko’eni ‘i he mafai kae fei mo fakahoko ha tali ki he kakai mo e fonua?
• ‘Oku ‘i ai nai ha me’a ‘oku fūfū’i fekau’aki mo e kaveinga ‘oku vivili atu kiai ‘a e ngaahi kautaha ongoongo?
• Ko e fē ‘a e ‘ata ki tu’a mo e taliui ki he kakai ‘oku toutou tu’uaki ‘e he Pule’anga ko’eni?
• ‘E fakalongolongo’i nai ‘a e kaveinga ni ke ngalo mo mole faka'aufuli mei he fonua?
• 'E faito'o nai 'a e palopalema ni kapau 'oku hoko pe 'e tuku pe ke 'alu hifo fakataha mo e ako 'i he fonua ni?
• Ko e hā e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e ako ‘i he fakahokohoko ‘a e ‘asenita ngaue ‘a e Pule’anga?
‘Oku ‘i ai ‘a e faka’apa’apa lahi ki he Potungāue ko’eni mo honau taki ka ‘oku totonu ke mahino ‘e ‘ikai pea he’ikai ke tukuinoa’i ‘a e kaveinga ko’eni he ‘oku fu’u pelepelengesi ki he fonua. ‘Ikai ngata ai ‘oku totonu ke tau tu’u fakataha ‘o lea he ko e fonua tau’ataina ‘a Tonga ni. Ko e fatongia ia ‘o e mītia ke faka’au ki he kakai ‘a e ngaahi me’a ‘oku totonu kenau ‘ilo kiai mo kaunga tonu ki he’enau mo’ui.
Kapau leva ‘oku ‘i ai ha fehalaaki pea fai mo fakahā mai (admit) ki he fonua pea fakalelei’i leva he ‘oku mahu’inga ange ‘a hono saupulu kei taimi ‘etau ako ‘i he feinga ke ongoongo lelei ‘a e fua fatongia.
Ko e pole foki ia fekau’aki moe kaveinga ko’eni ke tau kumi ki he mo’oni ‘a ia ‘e fou mei ai ‘a e fakahoko fatongia ‘e tu’uloa mo tolonga kae tauatautefito ki he ngaahi pou tuliki ‘o ‘etau nofo ‘o kau ai ‘a e lotu mo e ako.
Ko e hia fai’ilo ‘a e ‘ilo pe ‘a e palopalema kae fakalongolongo pe ‘o sio mo ‘ikai fakahoko ha ngāue kiai.
15 comments
-
Josh Fahina, ko e me'a fakaoli ia ki he'etau vakai, hono fakapaasi 'e he Fale Alea e ta'u penisoni ki he kau ngaue faka Pule'anga ka e 'ikai fakapaasi ha ta'u penisoni ia kanautolu kau Fale Alea. Ka ki he tafa'aki 'e taha, kapau 'oku mo'ui hoto konisenisi 'o te sio kuo lahi e toutou humu mo e 'ai me'anoa'ia he ivi 'o e kakai pea te tuku atu e fatongia ki ha taha 'oku kei maalohi. Pea me'a faka'ulia kapau 'oku kei lohiaki'i e Tangata'eiki Palemia ia 'e he'ene Fanau mo hono kau muimui 'oku tika taha pe ia he Kolope, pea ta ko kitautolu te tau 'i fa'itoka kotoa.
-
Oku fu'u lahi e fatongia PM pea moe MOE ki he ta'u 73 ko 'eni.. Oku faka'ataa 'ehe Pule'anga ke pension 'enau kau faiako he ta'u 60 koe'uhi kuo nau motu'a ke kei tangutu 'I Ofisi .. koe ha oku kei piki ai e tokotaha ni he fatongia mamafa ni kae 'ikai ke oange ki ha taha oku 'iai ha'ane visone ki he ako he fonua ni.. ikai ha taimi ke fakama'ala'ala ai 'ene founga ngaue ki he kakai e fonua he koe liliu ki he Raw Marks ne fakataumu'a ia ke ma'u ai ha seniti hono foha pea mo hono kaume'a ko Piukala..
-
'Oku fakatupu fifili e fetuukuaki 'oku fai. He ko 'ena ne 'osi loto lelei e Minisita Ako ki ha fakataha moe media, pea ko 'ena ne paasi hifo e mafai koia ki he PA, Po'oi Pohiva. Pea ko 'ena ne fakangofua mai, fakafou mai 'ia Po’oi Pohiva, ke fakahoko 'e he CEO mo hono kau tokoni hano fakakakato e fiema'u 'ae Tonga Media Council, ka 'oku toe paasi mai mei he CEO ki he Tonga Media Council ke nau toe kole pe ki he Minista Ako ke toe fakangofua mai! Pea ‘oku tau ninimo he takatakai koia.
Koe fa'ahinga fakafeangai 'eni 'oku ui he lea faka-Pilitania koe ''Power Politics of Passing the Buck", pea 'oku 'uhinga ki hono teke'i ho ‘ota fatongia totonu ki ha tokotaha kehe kae lava ke te male'ei mai ki he tafa'aki 'o siosio pe, pe koe haa e me'a 'e hoko. Ka 'i ai leva ha toonounou 'e 'asi, pea 'e tukuaki'i leva e tokotaha na'ane lolotonga fua e fatongia. Pea kapau leva e lele-‘i-matangi mo faingamaalie e me’a kotoa pea 'oku te sio lelei mai pe mei he tafa'aki ke fakafuofua e taimi tonu ke te foki mai ai 'o 'ave e ngeia moe laangilangi ma’ata.
Koe fatongia 'o ha taki, Minista pe CEO, koe "pule" fakafou 'i he faitu'utu'uni 'i he potungaue pea 'oku malu'i e fatongia ni 'aki ha lao. Pea koe faitu'utu'uni moe pule ko 'koia, 'oku fai ia fakatatau ki ha fokotu'utu'u pe palani lelei ‘oku malava ke ne faka-ma’anu e tu'unga 'oe faifatongia fakalukufua 'oe potungaue ki ha toe tu'unga 'oku ma'olunga mo lelei ange.
Ka ‘I he fetuukuaki 'oku haa mai mei he Potungaue Ako, 'oku 'asi mai e ngaahi 'uuni me'a ni:
i) 'Asi mai e hola mei hoto fatongia: Koe ha ‘oku toe tuku holo ai ‘e he CEO hono fatongia? Koe ha kuo ne toe fekau ai e Tonga Media Council kenau fetu’utaki ki he Minisita, hili ange koia koia (koe CEO) ‘oku ne ‘ilo’i lelei taha e potungaue pea ko hono fatongia totonu ia koe tali e fehu’i mei he kakai fekau’aki moe Potungaue Ako? Koe fetu’utaki mei tu’a fekau’aki mo ha potungaue ‘oku fai hangatonu ia ki he CEO (kae ‘ikai koe Minista). ‘Oku lava pea ‘oku totonu ke tali kotoa pe ngaahi fehu’i mei he media ‘e he CEO pe ha toe taha ‘oku fakangofua ‘e he CEO.
ii) ‘Asi mai ‘a e 'ikai ke 'i ai ha 'a'apa ki he tokanga e tokolahi ‘oe fonua ni fekau’aki mo e tu’unga ‘oe ako moe ngaahi faifatongia 'a e Potungaue Ako. Koe lelei taha nai ‘eni ‘ae Potungaue Ako ‘oku fai - koe hola mei hota fatongia, ta’eongo’ima’ema’ekina ki he kolenga kuo fai atu fekau’aki moe ako moe faifatongia e Potungaue Ako? Kuo tuuenoa e ‘amanaki pea ‘oku ‘ikai kemau kei ‘ilo pe ko ‘afee nai, pe ko hai nai, te ne malava ke ne ‘omai ha tali ‘oku faka-‘Otua, totonu moe fakafiemalie? Kapau pea a ne ‘i ai ha uepisaiti ‘ae Potungaue Ako ke malava ke ma’u mei ai he ngaahi fakamatala, pe tenau tali fakalelei pe aa ‘a e telefoni ka fai atu ha faka’eke’eke. Pea ‘oku fakatupu fifili pe koe toe hai ia ‘I Tonga ni te ne ‘omi ha tali kapau koe ‘atunga ‘ena e fetuukuaki.
iii) 'Asi mai 'oku 'ikai fai ha ngaue fakataha ‘a e kau-taki (senior management) ‘a e Potungaue Ako (‘a ia koe CEO mo hono kau tokoni) moe Minista Ako mo hono ‘ofisi. ‘Oku tokolahi e kakai mohu fakakaukau, taleniti’ia, mo ako lelei he potungaue ni, ka ‘oku ‘ikai malava ke fai hano ngaue lelei ‘aki e ngaahi ivi malohi ko ‘eni ki hono langa e potungaue. ‘E lava ke tuku leva hono fai e me’a ‘oku hala kae lava ke nau uma-taha hono fata e fatongia – fakatatau ki he ngaahi tu’utu’u ni - ki he lelei fakalukufua e fonua? Kapau ‘oku ‘ikai lava ‘eni pea koe koto launoa e potungaue ni.
‘Oku ou kole atu fakamolemole ‘Etita moe Tonga MEdia Council ke 'oua e tuku ho'omou fakaongo atu homau le'o. -
Lahi e tokanga ia ki he fakatotolo paasipooti moe kemipeini tufi veve kae tuku e ako ia 'oku mahu'inga. Ko e ha hono kovi kapau 'e talamai kuo "E" pea kole fakamolemole ki he fonua pea ko'ene 'osi ia kae fakalelei leva e ako na'a iku 'o tomui e me'a kotoa.
-
Koe manavasi'i foki koe 'ikai 'ilo ha tali ke fai ki he kakai, pea ko ena kuo toi 'aupito a piveni mo siaosi 'ikai ke na toe 'asi. Koe toki 'asi mai pe eni 'a siaosi mo hono ki'i kaunga mataotao fefine mei fisi ke toe fakakonifiusi'i e kau faiako he fu'u me'a ta'emahino ko ena 'oku na 'alu takai mo ia.
Koe pango he 'oku 'ikai toe taliaui e Akili ia ki he kakai, ka 'oku taliui pe ia ki he'ene fanga ki'i minisita 'amatua mo hono famili, telia foki na'a kolosi ha fa'ahinga he vote of no confidence. Pea kuo fa'ifa'iteliha hono famili, a'u ki he fanga 'ihe-fono he ngaahi ngaue moe me'angaue 'ae pule'aanga. Faitu'utu'uni atu a siaosi he potungaue ako, pule'i atu 'e PA Po'oi e PMO pea koe 'ihe-fono ena kuo fa'ifa'iteliha ia he ngaahi misini ngaue mo pule landscape he fu'u paaka fakamahaki 'i Popua.
Koe toki me'a faka'ofa ia koe tu'unga 'oku 'iai e ako he taimi ni. Koe ako he founa ni na'e tu'umo'unga he Pasifiki pea na'e meheka mai e ngaahi fonua kaunga'api he tu'unga ma'olunga e ako 'a Tonga. Koe taimi ni kuo tu'ulu e ako he tapa kotoa pea kuo kata mai e fanga ki'i fonua na'a tau fa'a siolalo kiai.
'Oku 'ikai foki mahino ia ki he minisita ko eni he koe faiako lautohi pule'anga pe ia, pea na'e te'eki kene a'usia 'e ia ha lakanga ma'olunga he potungaue ke mahino ki ai e ngaahi founga ki he fakalele ako. Koe me'a leva eni 'oku hoko koe minisita ako 'a siaosi ia pea talekita a piveni.