Toutou Tukuaki'i 'o e Letiō Tonga: Ko e fē Tau’atāina ‘a e Ongoongo? ^Featured

Ko e hia matea foki ‘eni ‘i he laumālie ‘o e pule faka-Temokalati ke tāpalasia ‘a e totonu ‘a e ongoongo ke tu’u tau’atāina pea muimui ki he mo’oni ka ‘oku ‘ikai ko hano faka-kouna’i. ‘Oku toe ta’ota’o atu foki kiai ‘a e Konisitūtone ‘a ia koe Lao ma’olunga taha ia ‘o e fonua ‘a ia ‘oku hā he kupu 7 ‘a e tau’atāina ke lea mo pulusi ‘a e fakakaukau ‘a e Tonga.

Ko e ngaahi tau’atāina koia ‘oku ‘ao’aofia ia ‘i he ngaahi ‘aho ni ‘o makatu’unga ‘i he mālohi ‘a e teke ‘a e ngaahi ‘asenita faka-Politikale pea mo’ulaloa leva ai ‘a e totonu ke fakamafola, lea ‘aki mo pulusi ‘a e ngaahi mo’oni’i me’a totonu ‘oku hoko he fonua pea ke ‘ilo kiai hono kakai.

‘Oku fakaloloma ‘a e hoko ‘a e ngaahi fakafe’atungia ko’eni kae tautautefito ‘ene hā mai mei he kau taki ‘o e fonua. ‘Oku mālie hono haka’i mo hono teke ka koe koto faka’alinga lelei. ‘Oku malanga’i he tafa’aki ‘e taha ‘oku mahu’inga ke tau’atāina ‘a e mītia kae fakatanga’i fakapoto mei he tafa’aki ‘e taha.

Pule’i Faka-Polisi ‘a e Mītia (Police State): Ke poupou ‘a e Letiō Tonga ki he Ngaahi Ngāue ‘a e Pule’anga

Ko e taha foki ‘eni ‘a e me’a ‘a e ‘Eiki Palēmia ‘o tapou ki he Letiō Tonga kenau poupou ange ki he ngaahi ngāue ‘a e Pule’anga ‘oku fakahoko ‘o hangē ko’enau poupou ki he Pule’anga motu’a. Na’e ‘ohake foki ‘e he Palēmia ‘a e lea ko’eni lolotonga ‘ene me’a ‘i he Fale Alea ‘o Tonga ‘i he pongipongi ‘o e ‘aho 22 ‘o Fepueli 2016. Na’a ne toe fakahā foki ‘oku ‘i ai ‘a e netiueka ‘i he loto’i Pule’anga ‘oku nau fakatotolo’i ia mo e ngaahi ngāue ‘a e Pule’anga pea ‘oku taki ai ‘a e Letiō Tonga.

Ko hono fakamahino mai ia ‘e he Palēmia ‘a e fiema’u ke pule’i (control) ‘a e mītia ‘o fakatatau ki he ngaahi ‘asenita mo e fiema’u ‘a e Pule’anga pea koe founga ‘eni ‘oku hoko he ngaahi pule’anga ‘oku pule’i faka kautau (Police State). ‘Oku puli heni ‘i he kau taki ko e fatongia totonu ‘o e mītia ke fakahoko ‘a e fekumi mo e fakatolotolo ki he mo’oni (investigative journalism) pea ke fakahā ki he kakai ‘o e fonua ka ‘oku ‘ikai koe fakahōhōloto ki he kau taki mo ‘enau ‘asenita faka-Politikale.

‘Oku ‘ikai ‘uhinga ia ke kau ki he Pule’anga motu’a pe ko e Pule’anga fo’ou ka ke tu’u tau’atāina ‘i loto ‘o kau mo e mo’oni mo e totonu pea ke fakahoko lelei leva ia ki he kakai ‘o e fonua. ‘Oku kakaha foki ‘a hono fakahoko ‘e he Letiō Tonga hono fatongia ko’eni ‘o taki mai ai ‘a Viola Ulakai mo e kau faiongoongo ‘a e Komisoni pea ‘oku tatau mo e hā ‘a e matamatalelei mo faka’ofo’ofa ‘enau fua fatongia ‘i he’enau tu’u tau’atāina mo fakahoko ki he kakai ‘o e fonua honau fatongia kae hiliō ai hono ‘oatu ‘a e mo’oni pea ‘oku fai ‘a e faka’apa’apa lahi heni ki he kau ngāue ‘a e Letiō Tonga.

Letiō Tonga ko e Pisinisi ‘a e Pule’anga

‘Oku mahino pe foki ko e Letiō Tonga ko e taha ia ‘o e ngaahi pisinisi ‘a e Pule’anga pea ‘oku ‘i he malumalu ‘o e Potungāue ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga. ‘Oku pule’i foki ‘e he Poate ‘a e Kau Talēkita pea ‘oku ‘i ai foki hono Lao mo hono ngaahi tu’utu’uni.

Ko e anga maheni mai foki ko e Letiō Tonga ko e Letiō ia ‘a e fonua pea ‘oku ‘i ai hono ngaahi fatongia tupu’a kuo anga maheni kiai ‘a e kakai ‘o e fonua. Na’e toki māmālohi mai ‘a e Politikale ‘i he fonua he hivangofulu (90s) ka na’e ‘ikai ha taimi ‘e fai ai hano tukuaki’i ‘o e Letiō Tonga makatu’unga ‘i ha’ane poupou kiha tafa’aki faka-politikale.

Ko e me’a pe ‘oku tau ‘ilo kiai he ngaahi ‘aho ni ko e ngaahi ongoongo ‘oku ‘omai ‘e he Letiō Tonga ‘oku mo’oni pea ‘oku hoko. ‘Oku ‘ikai ngata heni ka ‘oku te’eki ke fakahoko hano faka’ilo ‘a e Letiō Tonga talu mei he hoko hake ‘a e Pule’anga fo’ou ‘o e ‘aho ni fekau’aki mo ‘ene fakahoko ki he fonua ha ongoongo ‘oku hala pea ‘ikai mo’oni.

‘Oku mahino mai foki ‘oku kamata ke me’angāue’aki ‘a e ‘ikai ha tupu faka-‘ikonomika ‘a e Komisoni Fakamafolalea ‘a Tonga ‘a ia ‘oku malumalu ai ‘a e Letiō Tonga koha ‘uhinga malohi ia ke tukuaki’i ‘aki ‘a e fua fatongia ‘a e Pisinisi ko’eni ‘a e Pule’anga neongo ko e fatongia totonu ia ‘o e fonua ke ‘i ai ha’a ne sevesi pehe ni telia ‘a e lelei fakalukufua ‘a hono kakai. 'I he tafa'aki 'e taha, 'oku 'i ai pe mo e ngaahi pisinisi 'a e Pule'anga 'oku 'ikai ola lelei faka-'Ikonomika ka koe ha kuo si'i pehe'i ai pe 'a e Komisoni Fakamafolalea 'a Tonga.?

Ko e me’a tatau ‘oku hoko ‘i he ngaahi fonua kaunga’api ka e pehē ki mamani lahi ‘oku pau pe ke ‘i ai ‘a e sevesi ‘a e fonua kene ‘ave ai hono le’o ki he kakai pea ke fakahoko ai ‘a e ngaahi ongoongo mo e polokalama kehekehe pea ke tau’atāina foki.

Ko e fakatātā mahino kiai koe BBC ‘a Pilitānia ‘a ia ‘oku pule’i ‘e he fonua pea ‘oku taaimu’a pe ia hono fakahoko ‘a e ngaahi fakatotolo ke ta’aki mai ‘a e mo’oni ‘o e fakahoko fatongia ‘a e Pule’anga mo e Fale Alea ‘a Pilitania ke ‘ilo kiai ‘a e kakai mo mamani.

Fatongia ‘o e Poate ke Malu’i ‘a e Letiō Tonga mo ‘ene kau ngāue

Ko e toki me’a fakaloloma ia ‘a ia ‘oku kei fakatumutumu ai ‘a e fonua ko hano faka’eke’eke mai ‘a e taha ‘o e kau Talēkita Poate ‘a e Komisoni Fakamafola lea ‘a Tonga ‘Ahongalu Fusimalohi ‘e he letiō 87.5 ‘o ho’ata mai mei ai ‘a hono tukuhifo ‘a e fua fatongia ‘a e Letiō Tonga mo ‘ene kau ngāue.

Na’e ‘ange’ange ‘a e tama he ta’ahine ‘a hono toe tukuhifo ‘e Fusimalohi ‘a e Letiō Tonga ‘i hono faka’eke’eke ia ‘e Viola Ulakai ‘i he efiafi Falaite ko hono 25 ‘o Fepueli 2016 ‘i he Letiō Tonga. Ko e me’a ‘oku mahino mai heni ‘a ia ‘oku fai ai ‘a e ofo ai ‘a e kau fanongo letiō ko e mahino mai ‘oku tu’u mai ‘a e Talēkita Poate ko’eni ia mei he auvai 'e taha ‘o tukuaki’i mo tukuhifo ‘a e Komisoni lolotonga ia ko hono fatongia ke malu’i pea fakahoko moha fakalotofale ke solova ‘a e palopalema ‘oku totonu pea taau ke faito’o kapau ko e taukei ia he mala’e ko’eni.

‘I he taimi tatau na’e ‘ikai puli ‘a e ho’ata mai ‘a e ‘afungi mo e siolalo pehe ki he fakafahufahu tokua ‘oku ‘i ai ‘a e mafai pea ko kinautolu pe ‘i ‘olunga ‘i he Poate ‘oku nau ‘ilo kiai pea ‘i ai ‘a e totonu ke lea. Ko e fehu’i ‘oku ‘ohake heni pe koe hā ‘a e ‘asenita ‘a Fusimalohi ‘oku hā ngali kehe ai ‘a ‘ene fakafeangai ki he Pule mo e kau ngāue ‘a e Komisoni.

‘Oku ongona pe foki mo e talanoa ia ‘e fokotu’u ‘a Fusimalohi kene hoko koe Talēkita Pule ‘o e Letiō Tonga pea na’e fehu’i ‘eni ‘e Viola kiate ia ka na’e ‘ikai ha’a ne tali mahino kiai. ‘Oku malava pe foki ketau lau ‘i he vaha’a laini ‘o mahino ‘a e ‘uhinga ‘oku fai ai hono ‘ohofi mo tapalasia ‘a e Letiō Tonga hange koia na’e fai e lave atu kiai ‘i ‘olunga.

Na’e ‘i ai ‘a e Pa’anga ‘e 8 Miliona ‘a e Letiō Tonga na’e fakahū he Pangikē Tonga?

Na’e fakamatala foki ‘a Ngalu Fusimalohi ‘i hono faka’eke’eke ia ‘e Luseane Luani ‘i he Letiō 87.5 ‘o pehe na’e malava ke seivi ‘a e pa’anga ‘e 8 miliona he taimi na’e mavahe ai mei he Letiō Tonga. Ko e taha ‘eni ha fo’i talanoa fo’ou ki Tonga mo hono kakai pea ‘oku fai ‘a e fakatumutumu lahi kapau koe mo’oni ‘a e talanoa ko’eni ‘a Fusimalohi he ‘oku fakafuofua na’e hoko ‘eni he ta’u ‘e hongofulu tupu kuo hili.

‘Oku mahino mai ko e fu’u pa’anga lahi faufaua ‘eni pea mahalo koe lekooti ‘eni ‘i ha pa’anga lahi taha kuo seivi ‘eha pisinisi ‘a e Pule’anga ‘i hono hisitōlia. Kaikehe na’e fehu’i foki ‘e Viola kia Fusimalohi ‘eni pea na’a ne tali kiai ko’ene ma’u kiai ‘oku mo’oni. Na’e fakahā foki ‘e Viola na’e ‘ikai kene ‘ilo mo e kau ngāue kiha pa’anga pehe ni he na’a nau ‘i ai pe he taimi koia.

Ko e me’a ‘oku mahino mai heni ‘oku hange ‘eni ia ha kemipeini ‘a Fusimalohi ki he fonua mo e Pule’anga koia ‘a e samaletani lelei tene malava ke fakakake ‘a e Letiō Tonga ke tupu faka-pa’anga he na’e malava ke hoko ‘eni ‘i hono taimi. ‘Ikai ngata ai ka na’a ne toe fakahā foki na’a ne malava ‘i he’ene hū mai ke tokoni ki he va’a maketi ‘a e Komisoni 'i he lolotonga ni ‘o tanaki ‘a e Pa’anga ‘e tahamano tupu he uike pe ‘e taha.

Kapau ‘oku lava ‘eni ‘e Fusimalohi ‘o fakatatau ki he’ene fakamatala pea ‘oku tau fakamālō ai he ko hono fatongia totonu ia 'oku totongi ai ia 'e he Poate. 'Ikai ngata ai ka ‘oku totonu ke nofo ai leva ‘o fakahoko ‘a e ngāue lelei koia ma’a e Komisoni he ‘oku lea pe ngāue ‘iate ia. ‘Oku ‘i ai foki ‘a e palōveape ko e “Vikia ‘a ‘Apolosi ka kuo tau Viku Pongipongi” pea ‘oku tau manava si’i na’a tau malele atu he laini koia he ‘oku toutou hoko foki.

‘Ikai ha Pa’anga ‘e 8 Miliona ‘a e Komisoni na’e Fakahū he Pangikē Tonga

Na’e fakahoko foki ha Koinifelenisi ‘a e kau faiongoongo mo ‘Elenoa ‘Amanaki ‘a ia koe pule malōlō ia ‘o e Komisoni Fakamafolea ‘a Tonga 'i he konga kimu'a 'o e uike ni fekau’aki mo e pa’anga ‘e 8 Miliona ko’eni na'e fakamatala kiai 'a Fusimalohi pea na’e fakahā ‘e ‘Elenoa ‘Amanaki na’e ‘ikai ha pa’anga pehe ia. Ko ‘Elenoa ‘Amanaki foki na’a ne fetongi ‘a Tavake Fusimalohi ‘i he pule ‘o e Komisoni pea ko e ma’u ‘a e ongoongo ni na’e mavahe mo ‘Ahongalu Fusimalohi ‘o fakafuofua 'i he taimi tatau he na’e ‘i he lakanga Tokoni Pule ‘o e Komisoni 'a Ngalu Fusimalohi he taimi ko'eni.

Na'e ha he fakamatala 'a 'Amanaki na'e 'ikai ha pa'anga 'a e Komisoni he taimi na'e hu mai ai 'o pule pea na'e 'ikai malava ke totongi 'a e Retirement pe koe vahenga malōlō 'o e Pule na'a ne fetongi mai pea na'e faingata'a ke ma'u 'a e vahe 'a e kau ngāue ko e 'ikai ha pa'anga 'a e Komisoni. Na'a ne hoko atu 'ene fakamatala ki he tu'unga faingata'a fakapa'anga na'e 'i ai 'a e Komisoni pea mo e 'ikai ke fu'u mahino pe koe pisnisi ke fakatupu pa'anga pe koe fakahoko 'a e fatongia 'o e Pule'anga mo e fonua ki he kakai.

Ko e fehu’i leva heni ko hai ‘oku ‘ikai mo’oni ‘ene fakamatala?. Kaikehe na’e toe pole’i foki ‘e ‘Amanaki ke ‘omai ki mu’a ha fakamo’oni tohi fekau’aki mo e pa’anga ko’eni. Kapau leva ‘oku mo’oni na’e ‘ikai ha pa’anga pehe ni pea ‘oku taau mo totonu leva ke kole fakamolemole ‘a Fusimalohi ki he fonua mo e kakai. Ko e fatongia mamafa ‘oku ne ‘i ai ko e Talēkita ki he Poate ‘oku fakatahataha ai ‘a e ngaahi pisinisi ‘a e Pule’anga ‘oku kaunga tonu ki he ‘ave ‘a e ongoongo mo e fakamatala ‘a ia koe Komisoni Fakamafolalea ‘a Tonga, TCC mo e Positi ‘Ofisi.

‘E tuku nai ki tu’a Nanisē Fifita mei he Lakanga Pule?

‘Oku ma’u foki ‘e he ongoongo ni ‘a e fakamatala falala’anga na’e toutou ui ‘a e Pule lolotonga ‘o e Komisoni Nanisē Fifita ki he ‘Ofisi ‘o e Palēmia ‘o faka’eke fekau’aki mo e ngaahi ngāue ‘a e Komisoni ‘i he 2015 ‘o a’u mai pe ki he ta’u ni. ‘Oku toe ‘i ai foki mo e ngaahi fakamatala kuo ‘osi tālanga’i he ngaahi mītia ‘e hoko hake ‘a ‘Ahongalu Fusimalohi ko e Talēkita Pule (Managing Director) ‘o e Komisoni.

Ko e fehu’i ia heni kapau ‘oku mo’oni ‘eni pea koe hā ‘a e palopalema kuo fakahoko ‘e he Pule Lolotonga ‘o e Komisoni mo e Letiō Tonga?. Kuo bankrupt 'a e Komisoni  pe mole ha pa'anga ‘oku toutou ‘ohofi ai ‘e he kau Taki ‘o e Pule’anga pea kuo toutou ha’u tonu foki mei he Palēmia ‘a hono tukuaki’i ko’eni ‘o e Letiō Tonga 'i he Fale Alea?. 'Oku toe a'u pe foki ki he Talēkita 'o e Poate 'a e Komisoni hono tukuhifo mo tukuaki'i 'a e Letiō Tonga mo 'ene kau ngāue.

'Oku malava pe ke tau faka'uhinga koe palani 'eni mei 'olunga (from the top) ke fakahoko 'a e ngaahi me'a 'oku ou lave atu ai 'i 'olunga ke makatu'unga mei ai hano fakatonuhia'i ha fa'ahinga tu'utu'uni 'e muimui mai ai 'amui.

‘Oku ‘i ai ‘a e fiekaungā ongo’i ‘i he fatongia fakaongoongo mo e fiema’u ke pukepuke ‘a e laumālie ‘o e tau’atāina ‘a e ongoongo ‘a e ngaahi kau peau ko’eni kuo hoko ki he kaungā fononga ko’eni (Letiō Tonga) pea mo e ‘amanaki ‘e ‘ikai hoko ha ngaahi tu’utu’uni tene maumau'i e Konisitūtone mo e Lao pea ne ‘ave hala’i ‘a e ‘ata ‘o e fonua ki mamani.

‘Oku ‘i ai ‘a e faka’amu ke fai ha ngāue fakataha ke solova ‘a e kau peau ko’eni telia ‘a e fatongia tupu’a ‘o e Komisoni ki he fonua talu mei tuai. Ko e tau’atāina ‘a e mītia kuo fakatoka he’etau Konisitūtone mo e Lao pea ko e taha ia ‘o e ngaahi pou tuliki ‘o e Temokalati he 'oku ne hulu'i mai ‘a e ‘ata ki tu’a, taliui ki he kakai mo e pule lelei ‘o hange koia ’oku toutou malanga’i.