Dr. Pongi: ‘Ikai Fiema‘u “Maaka Haohaoá” ^Featured

 [‘Ētita: Ko e  pulusi eni ‘a e nusipepa Niuvākai.‘I he Konga III ‘o e ngaahi fa‘u ni, ko hono feinga‘i ‘e he Palēmia ‘o Tongá, ‘Akilisi Pōhiva, ke fufū‘i ‘enau feinga faka-pone ke ‘omai ‘a e kautaha ‘a hono fohá (Siaosi Pōhiva mo Pīveni Piukala) ke fetongi ‘a e polokalama komipiuta lolotonga ‘i he Potungāue Akó. Pea ko ia na‘a ne ‘uluaki fakahā ai ‘i he TV Tongá, tokua ‘oku ‘i ai ‘a e palopalema faka-komipiuta. ‘A ia ‘e tau mai ha taukei komipiuta ke fetongi ‘a e polokalama komipiutá (software).

Na‘e tū‘uta mai ai ‘a Pīveni Piukala, pea ‘asi he TV Tongá; faka‘eke‘eke ‘i he letiō; mo e ngaahi nusipepá á Tongá ni. Na‘a ne fakamatala ko ia mo hono kaungā-pisinisi ko Siaosi Pōhiva, kuo na taukei mo ‘ena polokalama (software) ki he palopalema faka-komipiuta ‘a e Potungāue Akó.

Kuo ‘osi faka-fuofua atu ‘e he Niuvākai ia ‘a e mahu‘inga ke fetongi ha polokalama komipiuta tatau: ‘E laka ‘i he TO$1 milioná, ka e faka‘ikai‘i mai ‘e he ‘Ōfisi ‘o e Palēmiá, pea faka-manamana faka‘ilo mai ‘a Siaosi Pōhiva ‘oku ‘ikai ha‘a na kautaha mo Pīveni Piukala. Pole‘i atu leva ‘a e tokotaha fa‘utohí ni kenau fai e faka‘iló he kuo ‘osi fai e fakatotolo ‘a e Niuvākaí.   

Na‘e ‘omai foki ‘e he Palēmiá ‘a Dr. Pongi ke fai ha fale‘i ki he palopalemá. Pea ‘omai mo e talēkita lolotongá na‘a ne fetongi ‘a Dr. Pongí; pea ko e fale‘i tatau pē na‘a na faí. Kae kehe, kuo tāfataha pe ‘a e Palēmia ia ke fetongi ki he Maaka Haohaoá (Raw Marks) ‘i he ta‘uni. ‘Oku tui ‘a e Niuvākaí ko e feinga ‘a e Palēmiá ke fakatau mai ‘a e “software” ‘a Siaosi mo Pīvení. Kuo fai ai ‘a e fehu‘i ‘a e Niuvākai kia Dr. Vesisio Pongi ki he ‘e ne vakai ki he teuteu fetongi ‘a e Potungāue Akó mei he “maaka tuli tu‘ungá” (standardized scores) ki he “maaka haohaoá” (raw marks).]

‘Aonga ‘o e Maaka Haohaoá

Ko Dr. Pongi na‘e talēkita ‘i he SPBEA, ‘a ia na‘a ne fokotu‘u pea mo faka-naunau ‘a e ngaahi potungāue ako ‘a e Pasifiki Tongá − kau ai mo Tongá. Pea ‘oku kei hoko atu ko e tangata taukei fale‘i ki he ngaahi fonuá ‘oku nau faka‘aonga‘i ‘a e polokalama komipiuta ‘a e SPBEA.

“Na‘e kole mai ‘a Tonga keu ‘alu atu ‘o fai ha fale‘i ‘o kau ki he polokalama komipiuta ki he sivi ‘a e fanau ako mā‘olungá. Pea hili ‘eku fale‘i ‘a e Palēmiá mo e MET (Kau Puleakó), ‘oku ‘ikai fe‘unga pea ‘oku ta‘e taau ke faka-‘aonga‘i ‘a e Maaka Haohaoá (raw marks) ka e tuku ‘a e Maaka Tuli Tu‘unga (standardized scores), pea nau lototaha ki ai. Maumaú, na‘a nau mafuli ‘o kikihi pē ki he maaka haohaoá.” Ko e fakamatala ia ‘a Dr. Pongi ki he Niuvākai.

Mahino ai, na‘e ‘osi ‘oange ‘e Dr. Pongi ‘a e fale‘i ki he Minisitā Akō pea mo e Kau Puleakó, kaneongo iá na‘e ‘ikai kenau tui ki he fale‘i ‘a e taukeí ni. Pea nau tafoki hake kinautolu ‘o tukuaki‘i ‘a e “talafekaú,” (messenger), pea nau to e fiema‘u ha “fale‘i fika ua.”

“Na‘e fiema‘u ‘e he Palēmia (‘Akilisi Pōhiva) ‘a e talēkita fo‘oú ke ‘alu atu mo ia ki Tonga…pea a‘u atu ‘a e talekita fo‘oú (ko e fefine), ‘o ‘oange ‘a e fale‘i tatau na‘a ku ‘osi ‘oatu,” lau ia ‘a Dr. Pongi.

Feinga Faka-pone ‘a e PM

Ko e pangó na‘e fai pe ‘a e ‘uhinga faka-poto ia ‘a e Minisitā Akō (‘Akilisi Pōhiva) ke si‘aki ‘a e ongo fale‘i na‘e ‘oatu, pea kenau fekumi atu ai ke ngāue ‘aki ‘a e maaka haohaoá. ‘Oku ne pehē ‘oku potoange ia ‘i he kau taukei komipiutá?

Ko Dr. Pongi foki na‘e faiako kia  Siaosi Pōhiva pea mo Pīveni Piukala ‘i he ‘enau ngāue fakataha ‘i he SPBEA. Pea ‘oku kei ngāue ‘a Siaosi Pōhiva ‘i he SPBEA, ka kuo mavahe ‘a Pīveni Piukala ia ‘o fokotu‘u ‘ena kautaha polokalama komipiutá.

Na‘e ‘osi fakatokanga ‘e he fa‘utohí ni ‘oku feinga ‘a Palēmia ‘Akilisi Pōhiva mo e kautaha ‘a hono fohá mo Pīveni Piukala, ke fou faka-pone ‘a e fakatau mai ‘o e polokalama komipiutá ma‘a Potungāue Akó. Hili ko ia, kuo ‘osi fale‘i mai ‘e Dr Pongi mo e talēkita fo‘oú, pea ‘oku ‘ikai ha toe ‘uhinga ke faka-‘aonga‘i ‘a e maaka haohaoá ki he faka-mā‘opo‘opo ‘o e ngaahi taumu‘a ‘o e sivi.

“Ko e fehu‘i, pe ko e hā ‘oku kikihi aipē ke mafuli ki he maaka haohaoá, hili ko ia kuo ‘oatu ‘a e fale‘i mataotao ‘e ua, pea ‘oku ‘osi faka-mama‘o ‘a māmani ia mei ai? Ko e tali pē, ko e fale‘i na‘e ‘oange ‘e he ‘ene tokotaha taukei (Pīveni Piukala), koe‘uhi kuo ‘osi ‘i ai ‘a ‘ene polokalama komipiuta ‘oku ne tu‘uaki atu ‘i Ha‘amoa ke faka-‘aonga‘i ‘a e maaka haohaoá,” ko e fehu‘i ia ‘a Dr. Pongi.           

Fiha Nai ‘e Fakamole?

Pea kuo matolu ‘a e fehū‘aki ‘a e talanoá; kuo faka-faingofua‘i ‘e Palēmia ‘Akilisi Pōhiva, ke fakatau mai ‘a e polokalama komipiuta mei he kautaha ‘a hono fohá. He kuo ne ‘osi tala ki he fonuá kuo tokolahi a ngaahi lāunga mei he ngaahi mātu‘á, pea kuo palopalema ‘ia ‘a e ngaahi ola ‘o e sivi tutukú. Ko ia ‘oku totonu ai ke fakatau mai ‘a e polokalama komipiuta mei a Siaosi mo Pīveni.

Kuo ongo mai eni ‘oku lolotonga feinga tu‘uaki ‘a ‘ena polokalama ‘e Pīveni Piukala ‘i Ha‘amoa. Pea ‘oku na fie faka-mafola mai ki Tongani. ‘Oku fu‘u ho‘atā mai pē ‘a ‘enau faka-pone‘i ke ‘oange ‘a e faingamālie ko ‘eni kia kinaua. Me‘a faingamālie ia ko e ‘i ai ha’a te tamai ‘i ‘ofisi ‘o e Palēmia, pea ko e Minisitā Akó mo ia.    

“Kae kehe, ‘o kapau ‘e fiema‘u ‘e he Minisitā ha taha kehe ke fa‘u ha polokalama, ‘a ia ‘e fakamole ai ‘a Tonga ‘o a‘u ki he ‘liunga teau e lau-afe’ pa‘anga. Ka ko e me‘a ‘oku totonu ke faka‘eke‘eké, ko e hā hono ‘uhingá?” ko Dr. Pongi ia.   

“Liunga teau e lauafe” pa‘anga, ‘oku ‘ikai vāmama‘o mo e fakafuofua ‘a e Niuvākai (laka ‘i he laui miliona pa‘anga).  ‘I hono tānaki ki ai mo e fale‘i teuteu; fakamole fokotu‘u; ko hono tauhi hokohoko; pea ‘e ‘alu hake ia ‘o liu-liunga ua mei he ‘uluaki fakafuofuá.

Ko e ongo Pōhivá mo Pīveni Piukalá tenau tu‘umālie mei he fakatau faka-pone ‘oku feinga ‘a e Palēmiá ke faí. Na‘e faka-tale‘i ‘e he Kau Puleakó ‘a e tu‘uaki ‘a Pīveni Piukalá, ka na‘a ne pehē ‘i he TV Tongá: “‘E hanga pē ‘e he Minisitā Akó ia ‘o faka-mafa‘i ke hoko ‘a e fakataú he ko ia pē ‘oku pulé.”

‘Oku faka-fuofua ‘e he Niuvākai ‘e liunga lahiange ‘a e fakamole ‘i hono fetongi ‘o e polokalama komipiutá. Ko e ngaahi fakamole ‘e ni‘ihi ko e ola ‘o e ta‘e maaú, pea mo e ngaahi fehālaakí. Kuo te‘eki ai kenau fai ha fakatotolo faka-angaanga, pea kuo fakatale‘i ‘e Palēmia Pōhiva ‘a e fale‘i ‘a e ongo taukei ‘e toko ua.  

Maaka Haohaoa ‘i he 2015?

‘Oku ‘ikai tui ‘a Dr. Pongi ki he “tu‘uaki ‘o pehē, ‘e faka‘aonga‘i ‘a e Maaka Haohaoá ‘i he 2015. “Oku fu‘u tōmui ke faka-‘aonga‘i ia ‘i he ta‘ú ni. Ko e founga ‘oku mahu‘ingatahá, ko e hā ‘e fetongi ai ha me‘a ‘oku lolotonga lele lelei?” Ko e fehu‘i ia ‘a Dr. Pongi.  

“Kuo te‘eki ai ke tuhu‘i tonu mai ‘e ha taha pe ko  e hā koā ‘a e tōnounou ‘a e polokalama komipiuta lolotongá. Tukukehe ‘a e ngaahi fakamatala hala mo ta‘e maau, pea mo e taki kovi‘i e kakaí. Ka ko e ngaahi fakamatala hala ko iá ‘oku tupulekina ia mei he toko ua pe toko tolu ‘oku nau feinga ke tu‘u ‘enau fakakaukau, koe‘uhi ‘oku ‘i ai ‘enau mānumanu ‘oku fai,” ko Dr. Pongi ia.

‘A ia ko e mānumanú na‘e kamata ai ‘a e ‘uluaki fa‘utohí ni. Na‘e fakafuofua ai pea fika‘i: (a) ‘a hono ‘uhinga ‘oku nau ‘ohofi ai ‘a e polokalama komipiuta lolotongá; (b) Ko e ‘uhingá na‘e ngali kehe ‘a e ngaahi fakamatala ‘a e Palēmiá mo Pīveni Piukalá.      

“Ka ko ‘eku tailiili − ko e tangata taukei kompipiuta au − ko ‘enau kaaimu‘a ‘o pehē ‘e kamata ‘a Tonga mo e maaka haohaoá ‘i he 2015; pea ‘oku fu‘u vāmama‘o ia mo e mo‘oní,” ko Dr. Pongi ia.

‘Oku ‘i ai e palopalema mo hono tu‘uaki e “Maaka Haohaoá” ‘o pehē koā ko e polokalama komipiuta haohaoa, pea ‘oku leleitaha pe ia. Ka ‘oku pehē ‘e Dr. Pongi, ‘oku fehālaaki ‘a e Potungāue Akó, pea ‘oku toe lahiange ‘enau palopalemá. Hangē ‘oku tuhu‘i mai ‘e Dr. Pongi ‘oku nau nounou ‘i he ma‘u fakamo‘oni totonú, ka ‘oku nau fonu ‘i he fakamatala faka-loto māfana.

Faingatā‘ia Feinga ‘Iunivēsití

“Ko e maaka haohaoá ‘oku fihi ai ‘a e Foomu 5, 6, mo e 7, ‘a ia ‘oku sivi ki ai ‘a e tamaiki ako kotoa, pea nau ma‘u ai ‘a e maaka ki he fo‘i lēsoni takitaha,” hokoatu ‘a Dr. Pongi. Pea ‘oku ‘i ai foki mo e maaka ‘e taha ‘oku tānaki atu ki ai ‘e he kau faiakó, ‘oku ui ko e sivi‘i faka-‘apiako (internal assessment).”

Pea ‘i hono tānaki ‘o e ongo maaka ko ‘ení, ‘oku ‘ikai ke toe hoko ia ko e maaka haohaoa. “Ka ‘oku ‘ikai ‘ilo ‘e he kau takí ‘o e ngaahi ‘apiakó ‘oku ‘ikai kenau lava ‘o faka-faikehekehe‘i ‘a e faikehekehe ‘o e ngaahi ‘apiakó,” ko Dr. Pongi ia.

Ko e palopalema ‘e taha ‘i he ngāue‘aki ‘a e maaka haohaoá, ki he feinga ako ki mulí, ko e lava ‘o tali ‘e he ngaahi ‘apiako lalahi ‘a e fānau Tonga ‘oku ō ange mo e maaka haohaoá.

“‘O kapau ‘e faka‘aonga‘i ‘e Tonga ‘a e maaka haohaoá ‘i he 2015, tautautefito ki he Form 7, pea kuopau kenau fekumi ha faka-ngofua mei he ‘iunivēsiti kotoa ‘i Fisi, Nu‘usila, Aositelēlia, pea mo e ‘apitanga ako kotoa ‘e feinga hū ki ai ‘a e fānau Tongá,” ko Dr. Pongi ia.