Logo
Print this page

Vaha'a 'o e Fika Fakaheliaki/ Faka'aati mo e Fika Fakafika/ Fakasaienisi Featured

Hūfanga (Palofesa ‘Ōkusitino Māhina) Hūfanga (Palofesa ‘Ōkusitino Māhina)

FONUA MOE TALA/CULTURE AND LANGUAGE

Vaha'a 'o e Fika Fakaheliaki/ Faka'aati mo e Fika Fakafika/ Fakasaienisi

Fai 'e fai ‘e Hūfanga (Palofesa ‘Ōkusitino Māhina)

​'Oku​ 'iai 'ae 'uhinga malie, loloto mo ma'uhinga he va/ vaha'a 'oe 'aati (koe tatau, potupotutatau moe faka'ofo'ofa/ malie) moe saienisi (koe tatau, potupotutatau moe mo'oni) 'o hange koe va/ vaha'a 'oe fika fakaheliaki/ faka'aati (fakafonua/ fakasosiale) moe fika fakafika/ fakasaienisi (fakaako/ fakafilosofia).

'Oku 'asi lahi 'eni he faiva fananga, faiva talatupu'a, faiva ta'anga, faiva lea (performance art of speech-giving), tufunga lea (material art of speech-making), faiva talanoa, faiva talanoa fakatata (tohitapu) moe ha fua 'o hange koe ngaahi fakatata ko 'eni:

(1)'Oku 'ilo 'ehe poto pea moe kaimu'a ('ilo'ilo; me'a 'oku 'ilo lahi taha kiai mo poto lahi taha ai ha taha), Kuila e Lomipeau kuo taha (1) ai 'ae ua (2);
(2) 'Isa he va 'o 'Uta mo Lalo (2), Ka puna ha manu pea to, Ka kuo na taha (1) 'i hoku sino;
(3) Koe ua (2) koe taha (1) pe, koe kaveinga folau 'ae Fofo'anga;
(4) Koe 'Otua 'e tolu (3) koe taha (1) pe (pe Koe tolu [3] taha'i [1] 'Otua);
(5) Kuo hoko 'ae tangata moe fefine (2) koe taha (1) pe;
(6) 'Oku 'ilo 'ehe poto 'ae mo'oni 'oe fika, He koe si'i 'aho 'eni 'oe vale 'ia tama; moe
(7) Keke matea mai si'eku fika, Ko hono mo'oni koe 'ofa.

'Oku 'uhinga 'ae heliaki (pe [fe]hiliaki 'ae 'uhinga 'e taha he 'uhinga 'e taha) he 'aati koe lea kihe me'a 'e taha kae 'uhinga kihe me'a 'e taha kehe ia (same-and-difference) pea 'uhinga 'ae saienisi he saienisi koe lea kihe me'a 'e taha pea 'uhinga kihe me'a tatau 'e taha pe koia (one-and-the-same).

(1) "'Oku 'ilo 'ehe poto pea moe kaimu'a ('ilo'ilo; me'a 'oku 'ilo lahi taha kiai mo poto lahi taha ai ha taha), Kuila e Lomipeau kuo taha (1) ai 'ae ua (2)," 'o tatau 'ae taha (1) kihe ua (2), 'aia koe 1 = 2 (he fika fakaheliaki/ faka'aati) kae 1 = 1 (he fika fakafika/ fakasaienisi).

'Oku 'uhinga 'ae fika fakaheliaki/ faka'aati koe 1 = 2 kihe fakataha 'ae Tu'i Tonga (Kuini Salote) moe Tu'i Ha'atakalaua (Tungi Mailefihi) 'i hona fanga 'alo (Tu'i Kanokupolu), 'aia 'oku na kei 2 (kehekehe/ takitaha) pe ka kuo na hoko 'o 1 (tatau/ fakataha) he fale'alo (Tu'i Kanokupolu).

(2) "'Isa he va 'o 'Uta mo Lalo (2), Ka puna ha manu pea to, Ka kuo na taha (1) 'i hoku sino," 'o tatau 'ae ua (2) kihe taha (1), 'aia koe 2 = 1 (he fika fakaheliaki/ faka'aati) kae 2 = 2 (he fika fakafika/ fakasaienisi).

'Oku 'uhinga 'ae fika fakaheliaki/ faka'aati koe 2 = 1 kihe fakataha 'ae toutai 'ae Tu'i Kanokupolu (Muifonua kae 'ikai ko Lalo/ Kauhalalalo 'ae Tu'i Ha'atakalaua) ko Ula moe toutaui 'ae Tu'i Tonga ('Uta/ Kauhala'uta) ko Leka 'ia Ula-mo-Leka (koe toutai-punake lahi), 'aia 'oku kei 2 (kehekehe/ takitaha) ka kuo na 1 (tatau/ fakataha) 'ia Ula-mo-Leka.

(3) "Koe ua (2) koe taha (1) pe, koe kaveinga folau 'ae Fofo'anga," 'o tatau 'ae ua (2) kihe taha (1), 'aia koe 2 = 1 (he fika fakaheliaki/ faka'aati) kae 2 = 2 (he fika fakafika/ fakasaienisi).

'Oku 'uhinga 'ae fika fakaheliaki/ faka'aati koe 2 = 1 he fakataha 'ae kau Fofo'onga koe taha pe, 'aia 'oku nau kei tokolahi (kehekehe/ takitaha) koe kau Fofo'anga (minisita, faifekau, toketa, pisinisi, haua, toutai, fa'a) ka kuo nau hoko 'o 1 (tatau/ fakataha) koe Kalapu Fofo'anga.

(4) "Koe 'Otua 'e tolu (3) koe taha (1) pe (pe Koe tolu [3] taha'i [1] 'Otua,"] 'o tatau 'ae tolu (3) kihe taha (1), 'aia koe 3 = 1 (he fika fakaheliaki/ faka'aati) kae 3 = 3 (he fika fakafika/ fakasaienisi).

'Oku 'uhinga 'ae fika fakaheliaki/ faka'aati koe 3 = 1 he fakataha 'ae ngaahi 'Otua 'e tolu (3) koe 'Otua koe Tamai koe "'Ofa" (mei Langi ki Mamani koe 'Ofa) moe 'Otua koe 'Alo koe "Mo'ui" (mei Langi ki Mamani 'o Mate kae Mo'ui 'a Mamani) moe 'Otua koe Laumalie Ma'oni'oni koe "Lelei" (mei Langi ki Mamani koe Kovi ke Lelei; 'oku taipe 'ae 'Otua koe Laumalie Ma'oni'oni koe Lupe moe Lupe koe Angalelei/ Lelei), 'aia 'oku nau kei toko 3 (kehekehe/ takitaha) pe ka kuo nau hoko 'o 1 (tatau/ fakataha) ko 'enau ngaue fakataha he'enau kehekehe he "'Ofa," "Mo'ui" moe "Lelei" fakalukufua mo fakakatoa ma'a Mamani na'e pau kihe mate moe mala'ia ta'engta.

(5) "Kuo hoko 'ae tangata moe fefine (2) koe taha (1) pe," 'o tatau 'ae ua (2) koe taha (1), 'aia koe 2 = 1 (he fika fakaheliaki/ faka'aati) kae 'ikai koe 2 = 2 (he fika fakafika/ fakasaienisi).

'Oku 'uhinga 'ae fika fakaheliaki/ faka'aati koe 2 = 1 kihe fakataha 'ae tangata moe fefine he mali, 'aia 'oku na kei toko 2 (kehekehe/ takitaha) pe ka kuo na hoko koe 1 (tatau/ fakataha) he'ena takitaha fai hona fatongia kehekehe ma'ae lelei fakalukufua mo fakakatoa 'a 'api, 'aia koe matu'a moe fanau.

(6) "'Oku 'ilo 'ehe poto 'ae mo'oni 'oe fika, He koe si'i 'aho 'eni 'oe vale 'ia tama," 'o hange koha feinga pa'anga/ koniseti, 'o hoko 'ae "vale 'ia tama" koe mafana-vale moe lipa'anga-vale (he fika fakaheliaki/ faka'aati) kae "poto 'ia tama" koe mafana-poto moe lipa'anga-poto (he fika fakafika/ fakasaienisi).

Mafana-vale + lipa'anga-vale (pe 'Alu-'osi) = Vale 'ia tama
Mafana-poto + Lipa'anga-poto (pe 'Alu-toe) = Poto 'ia tama

(7) "Keke matea mai si'eku fika, Ko hono mo'oni koe 'ofa," 'o fakatatau kotoa 'ae faingata'a (vale he manatu, kai kuo kona, ifo 'a fa'itoka, langa pea uhu hoku mafu, mohe valelau, kavea e loto moe fakakaukau, tangi he 'aho valelau he po, moe ha fua) 'oku fepaki moha tangata he'ene tokanga kiha fefine koe mo'oni 'oe 'ofa moe 'ofa kihe mate.

Faingata'a (vale he manatu + kai kuo kona + ifo 'a fa'itoka + langa pea uhu hoku mafu + mohe valelau + kavea e loto moe fakakaukau + tangi he 'aho valelau he po + moe ha fua) = 'Ofa = Mate.

'Oku mahino mai 'ae tefito 'oe fika fakaheliaki/ faka'aati he hoko 'ae kehekehe koe taha, 'o hange koe kotoa 'oe ngaahi fakatata (1) kihe (7), 'aia 'oku taha ai 'ae Tu'i Tonga (Kuini Salote) moe Tu'i Ha'atakalaua (Tungi Mailefihi) he Tu'i Kanokupolu (Fale'alo); taha ai 'a Ula (Tu'i Kanokupolu) mo Leka (Tu'i Tonga) 'ia Ula-mo-Leka; taha ai 'ae kau Fofo'anga he'enau kehekehe honau fatongia takitaha; taha ai 'ae 'Otua koe Tamai, 'Otua koe 'Alo moe 'Otua koe Laumalie Ma'oni'oni he "'Ofa," "Mo'ui" moe "Lelei" ma'ae lukufua 'oe fa'ahinga 'oe tangata; taha ai 'ae tangata moe fefine hona fatongia takitaha he mali; taha ai 'ae matu'a moe fanau he'enau vale 'ia tama he'enau mafana-vale moe lipa'anga-vale ma'ae lelei 'ae fanau; moe taha ai 'ae faingata'a (vale he manatu, kai kuo kona, ifo 'a fa'itoka, langa pea uhu hoku mafu, mohe valelau, kavea e loto moe fakakaukau, tangi he 'aho valelau he po, moe ha fua) 'o tatau kotoa kihe 'ofa moe 'ofa kihe mate.

'Oku kainga 'ae fika fakaheliaki/ faka'aati moe lea heliaki/ paloveape poloveape 'Ingilisi koia koe, "Unity in Diversity" mo 'ene mafuli koe, "Diversity in Unity, 'o fakalea fakaTonga koe, "'Oku tupu/ ma'u 'ene taha he'ene kehekehe" mo 'ene mafuli koe, "'Oku tupu/ ma'u 'ene kehekehe he'ene taha.

'Ofa manatu moe manatu 'ofa,
Hufanga

Nepituno Media Online © 2015. All rights reserved.