Logo
Print this page

Totofa 'o Nuku'alofa: Maumau‘i Lea faka-Tongá ‘e he Kakai Tongá Pē Featured

Totofa 'o Nuku'alofa: Maumau‘i Lea faka-Tongá ‘e he Kakai Tongá Pē

Fa‘utohi ‘a Sione A. Mokofisi

Konga I

(Kuo lahi e mole ‘a e ngaahi fo‘i lea faka-Tongá lahi ko e fetongi ‘e he ngaahi lea Pilitāniá. Hili ko iá,‘oku ‘osi ‘i ai pē ‘a ‘etau lea Tongá totonú. ‘Oku lahiange ‘etau maumau‘i ‘etau lea faka-Tongá ko e hulu ‘etau fie-papālangí. Pea hoko ai ‘a ‘etau sio lalo ki he ‘etau lea faka-Tongá, lolotonga iá ‘oku kei moho‘ota mo ‘etau Ingilisí.)

Nukunuku, Hihifo, TONGA: Na‘a mau fakataha mai ki hoku kolo-tupu‘angá ni na‘e fā‘ele‘i ai aú, pea u tupu hake aí. Kuo fuoloa ta‘u ‘eku nofo mulí ‘i ‘Amelika, pea u toki foki mai. Ko ‘emau faka-fiefia‘i ‘a e ‘aho fā‘ele‘i mo e ta‘u 81 ‘o hoku ‘eiki maamá ko ‘Ōfisa melinó mālōlō, Uikelotu Faka-kovi-kaetau – ko ‘ene fa‘ē ko hoku mehikitangá, ko Sēlai Vaitaiki Faka-kovi-kaetau. Ko ‘eku tangata‘eikí ko Sālesi Mokofisi Vaitaikí.  

Na‘e ‘iloa e ‘ōfisa melino mālōlō ni ‘i he ngāue tauhi-melinó ta‘u lahi ma‘a e Pule‘anga ‘o Tupoú ‘i he ngaahi ‘otu motu lahi. Kuo toulekeleka ‘a e tangata‘eikí ni, ka ‘oku kei māsila pe hono ‘atamaí. Pea kuo tokolahi hono ngaahi makapuná mei he fānau ‘e toko fitu (7); ko e foha lahí ko ‘Amanaki Faka-kovi-kaetau, ko e pule ‘o e Potungāue Nifó ‘a Tonga ni. Na‘e mahino lelei ‘ema pōtalanoá he na‘e ‘ikai ke ne faka-‘aonga‘i e ngaahi lea fo‘oú kuo u lau mo fanongo ai ‘i he mītiá. ‘Oku lahi hono faka-Tonga‘i ‘o e ngaahi fo‘i lea Pilitāniá ‘i he founga fie tiká ‘i he ngaahi ‘aho ní; hili ko iá, kuo ‘osi ‘i ai pē ‘etau ngaahi lea Tonga ‘oku Kā ‘oku ma fe-mahino‘aki lelei ‘aupito ki mauá. Ko e fetaulaki ‘a ‘eku mama‘o ta‘u lahí mei Tonga ni mo ‘ene taukei lea faka-Tonga fuoloá. 

“Molalé,” “Nōmolo,” ‘Osi ‘i ai ‘Etau Lea faka-Tonga Totonú

Ko e lēsoni mahu‘inga ‘i he “fetu‘utaki-mo-e-kakaí” (inter-personal communication): Ke faka-‘aonga‘i ‘a e leá mo e ‘uhingá ‘oku mahino ngofua ki he kakaí faka-kātoá. Ka ‘oku masiva ‘ilo ki ai ‘a e kau faiongoongó mo e kau taki fonuá (politicians) tokolahí ‘i Tonga ní.

‘Oku ‘i ai ‘a e totonu ‘a e kakaí ke nau ma‘u faingamālie tatau ki he mahino‘i ‘o e fetu‘utaki mai ‘a e kau taki ‘o e Pule‘angá. ‘Oku ta‘e faka-temokalati ke ma‘u faingamālié pē ‘a e ni‘ihi koe‘uhí ko honau tu‘unga faka-‘ekonōmiká, pē ko honau tu‘unga mā‘olunga faka-akó.

Fakatātā #1:

‘I he lea Pō Faka‘osi-ta‘ú (31 Tīsema, 2014) ‘a Palēmia ‘Akilisi Pōhivá, pea mo e Fakataha Ngaahi Potungāué Pule‘angá (09 Sānuali, 2015) ‘o ne faka-‘aonga‘i ‘a e fo‘i lea ko e “molalé.” Na‘e hala‘atā keu misi ki he ‘uhinga ‘o e fo‘i lea faka-Tonga ko ‘ení; ‘ikai ngata ai, ko e toko fiha nai na‘a nau ‘i he faka-po‘uli tataú mo aú? Neu fehu‘iange ki he tangate‘eikí ‘ōfisa melino mālōlō´, kā na‘e ‘ikai ke ‘i ai ha‘a ne ‘ilo ki aí. Pea neu puputu‘u na‘a kuo ma fakatou hoko ko ha ongo maka-kilisitahi (fossils), pea kuo ma tōmui ‘i he faka-lakalaka ‘o e kuongá.

Na‘e toki fakamatala mai ‘e he ‘ētitá ‘o e nusipepá na‘a ku fa‘utohi ki aí, “Tonga Weekly,”  ko e “molalé” ko e faka-Tongá‘i ia ‘o e fo‘i lea Pilitānia ko e “moral,” pe ko e “morality.” Ka kuo ‘osi ‘i ai ‘e tau ngaahi lea Tonga ki aí ko e: “anga-ma‘á; anga-totonú; faitotonú; ‘ilo-e-lelei-mo-e-koví, anga-taaú,” etc. ‘Oku ‘ilo nai ‘e he Palēmiá fo‘oú ‘oku ‘ikai masiva ‘a e lea Tongá ‘i hono liliú mei he lea Pilitāniá; ka ko e faka-pikopikó pē mo e masiva ‘iló ‘a e tokotaha fa‘utohí mo e fokotu‘utu‘u leá.

Fakatātā #2:

Na‘e faka-mafola ‘i he Lētiō 89.5 FM (20 Sānuali, 2014) ‘e he fefine faka-mafola leá ‘o pehē´: “Ko e tu‘unga ‘oku ‘i ai ‘a e tahí ‘oku kei ‘nōmolo’ pē neongo ‘a ‘ene kei lanu kulokulá; ‘oku kei nōmolo pē ‘a e tahí iá.” Na‘a ne toutou faka-‘aonga‘i ‘a e fo‘i lea “nōmoló.” Pea u ‘eke ange ki he ‘ōfisa melino mālōlō´ , kā na‘e ‘ikai ke ne ‘ilo hono ‘uhingá. ‘Ikai ‘oku ‘i ai ‘e tau lea ko e “anga maheni,” “totonu,” “anga totonu,” “hono fa‘afai.” Mahalo ko e fie-tiká, pe ko ‘enau fakahāhā ‘a e mā‘olungaange ‘e nau akó. Ko e kamata eni ‘a hono maumau‘i ‘etau lea faka-Tongá, pea ‘e hoko ai ‘o vaivaí, pea molé.    
          
Masiva Tohi Kalama, Tikisinali Lea faka-Tonga    

‘Oku hā mai ‘a e faka-pikopikó mo e faka-tamulú ‘a e ngāue ‘a e mītiá mo e kau politikí ke malu‘i mo pukepuke ‘a ‘etau lea Tongá totonú. ‘Oku totonu ke fokotu‘utu‘u pea lahi faú ‘a e ngaahi tohi tokoni ki he liliu leá, mo e fa‘utohí ‘i he lea faka-Tongá mei he kau mataotao saienisi leá. Ka ‘i he ‘eku vakaí ‘i he ngaahi fale koloá, ‘oku lahi fau e masiva ‘i he ngaahi tohi kalamá mo e tikisinali ‘i he lea Tongá. ‘Oku lahi ‘a e masiva ‘iló ko e lahi ‘a e fie tiká, fie hā, mo e fie papālangi ‘a e kau faiongoongó mo e kau taki-fonuá (politicians). Pea ‘oku hulu ‘aupito ‘a e sio-lalo faka-akó, ‘o pehē koā kuo nau potoange kinautolu ‘i he ‘enau faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi fo‘i lea Pilitāniá.  

Faka-tātā #3:

Na‘e kaiha‘asi ‘eku ongo tohi mahu‘inga-taha ‘i he lea faka-Tongá ‘i he ‘eku tū‘unta mai ki Tonga ni ‘i he ‘Okatopa, 2014. Pea u fai e kumi ke fakatau ha‘a ku ongo tohi fo‘ou kā na‘e ‘ikai lava. Ko e “kalama” mo e “tikisinali” faka-Tonga, mo e faka-Pilitāniá. Ko e fa‘u ‘a e mataotao ‘i he saienisi leá ko C. Maxwell Churchward, M.A., LITT. D., 1959. ‘Oku mahino ‘a e mahu‘inga kehe na‘e ma‘u faingamālié ai ‘a e tokolahi e kau akó, mo e kau faiakó, ‘i he kuo hilí. Ko ‘enau faka‘aonga‘i ‘a e ongo tohí ni na‘e faka-totolo‘i loloto mo‘oní, pea faka-matala mahino ngofuá ‘e Dr. Churchward mo ‘e ne kau sikalaipé.

Ko e ta‘e tokanga lahi eni ‘a e Potungāue Akó ‘o ‘ikai to e pulusi ‘a e ongo tohi ní. ‘Oku kau ia ki hono faka-faingofua‘i ai e mole ‘o ‘etau lea faka-fonuá. ‘Oku mahino ‘oku ‘i ai ‘a e fa‘u faka-onopooní ‘oku lolotonga fai e ngāue ki aí. Pea ‘oku lahi ‘a e ngaahi tohi kalamá mo e tikisinalí kuo fa‘ú. Kā ‘e faingata‘a ke fetongi ‘a e ongo tohi fika ‘uluaki ni ‘a Dr. Churchward. ‘E tokoni lahi ‘aupito ki he lea faka-Tongá ‘o ka to e pulusi ‘a e ongo tohí ní.

‘Oku faka-‘aonga‘i ‘a e ongo tohi ni ‘i he ‘emau kalasi English-Tongan Composition 101 mo e 110 ‘i he Tonga International Academy. ‘Oku mau kole atu kiate kinautolu ‘oku ‘i ai ‘enau Tongan Grammar, mo e Tongan-English Dictionary ‘a Dr. Churchward (1959) ke mou me‘a‘ofa mai ki he ‘apiakó.     

(Ko e taukei faiongoongo mo fa‘u kōlomu ta‘u lahi ‘a Sione A. Mokofisi ‘i he mītia ‘Ameliká mo Tongá ‘i he lea Tongá mo e Ingilisí. Na‘e kamata akó ‘i he Ako Mā‘olunga Liahoná; kuo ma‘u MBA mo e lēsoni si‘iange ‘i he mītiá. Ko e Talēkita ‘o e English, Journalism & Languages ‘i he Tonga International Academy, Haveluloto, Tongatapu, Tonga. Tu‘asila e fetu‘utaki E-meili: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.).

Nepituno Media Online © 2015. All rights reserved.