Menu
cache/resized/7a303faa48902efd848c7494b9385c2b.jpg

RED

Rapid Engineering Diagnostic

Specialize in:

...

Totofa 'o Nuku'alofa: Maumau‘i Lea faka-Tongá ‘e he Kakai Tongá Pē Featured

Totofa 'o Nuku'alofa: Maumau‘i Lea faka-Tongá ‘e he Kakai Tongá Pē

Fa‘utohi ‘a Sione A. Mokofisi

Konga I

(Kuo lahi e mole ‘a e ngaahi fo‘i lea faka-Tongá lahi ko e fetongi ‘e he ngaahi lea Pilitāniá. Hili ko iá,‘oku ‘osi ‘i ai pē ‘a ‘etau lea Tongá totonú. ‘Oku lahiange ‘etau maumau‘i ‘etau lea faka-Tongá ko e hulu ‘etau fie-papālangí. Pea hoko ai ‘a ‘etau sio lalo ki he ‘etau lea faka-Tongá, lolotonga iá ‘oku kei moho‘ota mo ‘etau Ingilisí.)

Nukunuku, Hihifo, TONGA: Na‘a mau fakataha mai ki hoku kolo-tupu‘angá ni na‘e fā‘ele‘i ai aú, pea u tupu hake aí. Kuo fuoloa ta‘u ‘eku nofo mulí ‘i ‘Amelika, pea u toki foki mai. Ko ‘emau faka-fiefia‘i ‘a e ‘aho fā‘ele‘i mo e ta‘u 81 ‘o hoku ‘eiki maamá ko ‘Ōfisa melinó mālōlō, Uikelotu Faka-kovi-kaetau – ko ‘ene fa‘ē ko hoku mehikitangá, ko Sēlai Vaitaiki Faka-kovi-kaetau. Ko ‘eku tangata‘eikí ko Sālesi Mokofisi Vaitaikí.  

Na‘e ‘iloa e ‘ōfisa melino mālōlō ni ‘i he ngāue tauhi-melinó ta‘u lahi ma‘a e Pule‘anga ‘o Tupoú ‘i he ngaahi ‘otu motu lahi. Kuo toulekeleka ‘a e tangata‘eikí ni, ka ‘oku kei māsila pe hono ‘atamaí. Pea kuo tokolahi hono ngaahi makapuná mei he fānau ‘e toko fitu (7); ko e foha lahí ko ‘Amanaki Faka-kovi-kaetau, ko e pule ‘o e Potungāue Nifó ‘a Tonga ni. Na‘e mahino lelei ‘ema pōtalanoá he na‘e ‘ikai ke ne faka-‘aonga‘i e ngaahi lea fo‘oú kuo u lau mo fanongo ai ‘i he mītiá. ‘Oku lahi hono faka-Tonga‘i ‘o e ngaahi fo‘i lea Pilitāniá ‘i he founga fie tiká ‘i he ngaahi ‘aho ní; hili ko iá, kuo ‘osi ‘i ai pē ‘etau ngaahi lea Tonga ‘oku Kā ‘oku ma fe-mahino‘aki lelei ‘aupito ki mauá. Ko e fetaulaki ‘a ‘eku mama‘o ta‘u lahí mei Tonga ni mo ‘ene taukei lea faka-Tonga fuoloá. 

“Molalé,” “Nōmolo,” ‘Osi ‘i ai ‘Etau Lea faka-Tonga Totonú

Ko e lēsoni mahu‘inga ‘i he “fetu‘utaki-mo-e-kakaí” (inter-personal communication): Ke faka-‘aonga‘i ‘a e leá mo e ‘uhingá ‘oku mahino ngofua ki he kakaí faka-kātoá. Ka ‘oku masiva ‘ilo ki ai ‘a e kau faiongoongó mo e kau taki fonuá (politicians) tokolahí ‘i Tonga ní.

‘Oku ‘i ai ‘a e totonu ‘a e kakaí ke nau ma‘u faingamālie tatau ki he mahino‘i ‘o e fetu‘utaki mai ‘a e kau taki ‘o e Pule‘angá. ‘Oku ta‘e faka-temokalati ke ma‘u faingamālié pē ‘a e ni‘ihi koe‘uhí ko honau tu‘unga faka-‘ekonōmiká, pē ko honau tu‘unga mā‘olunga faka-akó.

Fakatātā #1:

‘I he lea Pō Faka‘osi-ta‘ú (31 Tīsema, 2014) ‘a Palēmia ‘Akilisi Pōhivá, pea mo e Fakataha Ngaahi Potungāué Pule‘angá (09 Sānuali, 2015) ‘o ne faka-‘aonga‘i ‘a e fo‘i lea ko e “molalé.” Na‘e hala‘atā keu misi ki he ‘uhinga ‘o e fo‘i lea faka-Tonga ko ‘ení; ‘ikai ngata ai, ko e toko fiha nai na‘a nau ‘i he faka-po‘uli tataú mo aú? Neu fehu‘iange ki he tangate‘eikí ‘ōfisa melino mālōlō´, kā na‘e ‘ikai ke ‘i ai ha‘a ne ‘ilo ki aí. Pea neu puputu‘u na‘a kuo ma fakatou hoko ko ha ongo maka-kilisitahi (fossils), pea kuo ma tōmui ‘i he faka-lakalaka ‘o e kuongá.

Na‘e toki fakamatala mai ‘e he ‘ētitá ‘o e nusipepá na‘a ku fa‘utohi ki aí, “Tonga Weekly,”  ko e “molalé” ko e faka-Tongá‘i ia ‘o e fo‘i lea Pilitānia ko e “moral,” pe ko e “morality.” Ka kuo ‘osi ‘i ai ‘e tau ngaahi lea Tonga ki aí ko e: “anga-ma‘á; anga-totonú; faitotonú; ‘ilo-e-lelei-mo-e-koví, anga-taaú,” etc. ‘Oku ‘ilo nai ‘e he Palēmiá fo‘oú ‘oku ‘ikai masiva ‘a e lea Tongá ‘i hono liliú mei he lea Pilitāniá; ka ko e faka-pikopikó pē mo e masiva ‘iló ‘a e tokotaha fa‘utohí mo e fokotu‘utu‘u leá.

Fakatātā #2:

Na‘e faka-mafola ‘i he Lētiō 89.5 FM (20 Sānuali, 2014) ‘e he fefine faka-mafola leá ‘o pehē´: “Ko e tu‘unga ‘oku ‘i ai ‘a e tahí ‘oku kei ‘nōmolo’ pē neongo ‘a ‘ene kei lanu kulokulá; ‘oku kei nōmolo pē ‘a e tahí iá.” Na‘a ne toutou faka-‘aonga‘i ‘a e fo‘i lea “nōmoló.” Pea u ‘eke ange ki he ‘ōfisa melino mālōlō´ , kā na‘e ‘ikai ke ne ‘ilo hono ‘uhingá. ‘Ikai ‘oku ‘i ai ‘e tau lea ko e “anga maheni,” “totonu,” “anga totonu,” “hono fa‘afai.” Mahalo ko e fie-tiká, pe ko ‘enau fakahāhā ‘a e mā‘olungaange ‘e nau akó. Ko e kamata eni ‘a hono maumau‘i ‘etau lea faka-Tongá, pea ‘e hoko ai ‘o vaivaí, pea molé.    
          
Masiva Tohi Kalama, Tikisinali Lea faka-Tonga    

‘Oku hā mai ‘a e faka-pikopikó mo e faka-tamulú ‘a e ngāue ‘a e mītiá mo e kau politikí ke malu‘i mo pukepuke ‘a ‘etau lea Tongá totonú. ‘Oku totonu ke fokotu‘utu‘u pea lahi faú ‘a e ngaahi tohi tokoni ki he liliu leá, mo e fa‘utohí ‘i he lea faka-Tongá mei he kau mataotao saienisi leá. Ka ‘i he ‘eku vakaí ‘i he ngaahi fale koloá, ‘oku lahi fau e masiva ‘i he ngaahi tohi kalamá mo e tikisinali ‘i he lea Tongá. ‘Oku lahi ‘a e masiva ‘iló ko e lahi ‘a e fie tiká, fie hā, mo e fie papālangi ‘a e kau faiongoongó mo e kau taki-fonuá (politicians). Pea ‘oku hulu ‘aupito ‘a e sio-lalo faka-akó, ‘o pehē koā kuo nau potoange kinautolu ‘i he ‘enau faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi fo‘i lea Pilitāniá.  

Faka-tātā #3:

Na‘e kaiha‘asi ‘eku ongo tohi mahu‘inga-taha ‘i he lea faka-Tongá ‘i he ‘eku tū‘unta mai ki Tonga ni ‘i he ‘Okatopa, 2014. Pea u fai e kumi ke fakatau ha‘a ku ongo tohi fo‘ou kā na‘e ‘ikai lava. Ko e “kalama” mo e “tikisinali” faka-Tonga, mo e faka-Pilitāniá. Ko e fa‘u ‘a e mataotao ‘i he saienisi leá ko C. Maxwell Churchward, M.A., LITT. D., 1959. ‘Oku mahino ‘a e mahu‘inga kehe na‘e ma‘u faingamālié ai ‘a e tokolahi e kau akó, mo e kau faiakó, ‘i he kuo hilí. Ko ‘enau faka‘aonga‘i ‘a e ongo tohí ni na‘e faka-totolo‘i loloto mo‘oní, pea faka-matala mahino ngofuá ‘e Dr. Churchward mo ‘e ne kau sikalaipé.

Ko e ta‘e tokanga lahi eni ‘a e Potungāue Akó ‘o ‘ikai to e pulusi ‘a e ongo tohi ní. ‘Oku kau ia ki hono faka-faingofua‘i ai e mole ‘o ‘etau lea faka-fonuá. ‘Oku mahino ‘oku ‘i ai ‘a e fa‘u faka-onopooní ‘oku lolotonga fai e ngāue ki aí. Pea ‘oku lahi ‘a e ngaahi tohi kalamá mo e tikisinalí kuo fa‘ú. Kā ‘e faingata‘a ke fetongi ‘a e ongo tohi fika ‘uluaki ni ‘a Dr. Churchward. ‘E tokoni lahi ‘aupito ki he lea faka-Tongá ‘o ka to e pulusi ‘a e ongo tohí ní.

‘Oku faka-‘aonga‘i ‘a e ongo tohi ni ‘i he ‘emau kalasi English-Tongan Composition 101 mo e 110 ‘i he Tonga International Academy. ‘Oku mau kole atu kiate kinautolu ‘oku ‘i ai ‘enau Tongan Grammar, mo e Tongan-English Dictionary ‘a Dr. Churchward (1959) ke mou me‘a‘ofa mai ki he ‘apiakó.     

(Ko e taukei faiongoongo mo fa‘u kōlomu ta‘u lahi ‘a Sione A. Mokofisi ‘i he mītia ‘Ameliká mo Tongá ‘i he lea Tongá mo e Ingilisí. Na‘e kamata akó ‘i he Ako Mā‘olunga Liahoná; kuo ma‘u MBA mo e lēsoni si‘iange ‘i he mītiá. Ko e Talēkita ‘o e English, Journalism & Languages ‘i he Tonga International Academy, Haveluloto, Tongatapu, Tonga. Tu‘asila e fetu‘utaki E-meili: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.).

1 comment

  • Ofa-he-fonua
    Ofa-he-fonua Wednesday, 01 April 2015 09:38 Comment Link

    ʻOku ou fakamālō lahi atu kia Sione A. Mokofisi ʻi he ʻofa fonua mo mo hono mateakiʻi ʻa ʻetau mataʻikoloa fisifisimuʻá ni. ʻOkú ke kau koe ʻi he niʻihi tokosiʻi ʻo e kakai Tonga ʻoku nau tokangaekina ʻa e mahuʻinga fau ʻo ʻetau lea tuʻufonuá mo hono mahuʻingá. ʻOku ou tui tatau mo koe ʻi he fakapikopiko ʻa e ngaahi kautaha faiongoongó mo e ngaahi potungāue ʻa e puleʻangá ke vakili ʻetau ngaahi leá ke fakahoko lelei ʻaki honau fatongiá hili ko iá kuo ʻosi ʻi ai pē ʻa e ngaahi tohi ke tokoni ki heʻenau fakahoko fatongiá.

    Report

Leave a comment

Make sure you enter all the required information, indicated by an asterisk (*). HTML code is not allowed.

back to top