Tohi tali 'a e Sea 'o e Fale Alea Lord Tu'ivakano ki he tohi fakafisi 'a Seinimili Fonua mei he Fale Alea ^Featured

‘Aho Falaite 3 Nōvema 2017

Seinimili Tu’i’onetoa Fonua,
Kolisi Tonga,
‘Atele,
Tongatapu.

Fine’eiki,

RE: FAKAFISI MEI HE NGAUE ‘I HE ‘OFISI FALE ALEA ‘O TONGA

Na’a ku ma’u ho’o tohi fakafisi ‘o e ‘aho 26 ‘Okatopa 2017 ‘i he ‘aho 27 Falaite 2017, pea na’a ku fekau ki he Kalake Pule ke ne fakahoko atu ‘a e tali ki he taumu’a ho’o tohi, ‘a ia ko ho’o tohi fakafisi mei he ngāue pea mo ho’o kole mai ho’o ngaahi monū’ia, ‘i he ‘uhinga na’a ku fiema’u ke kamata lau pe ‘a ho’o tohi fakafisi mei he ‘aho pe ko ia na’a ku ma’u ai. Pea ko ‘eku toki faingamalie eni keu tali atu ‘a e ngaahi me’a makehe na’a ke ‘ohake ‘o fio fakataha mai mo ho’o fakafisi, ‘a ia kuo ke ‘ave ki he ngaahi kautaha ongoongo pea kuo lau mai ‘i he letio 87.5 FM ‘i he ‘aho ni.

‘Oku ou ‘ohovale pea fakame‘apango‘ia ‘i he tu‘unga fakaako mo e ‘ilo fakalao ‘oku ke taku ‘oku ke ma‘ú, ‘o ‘ikai mahino kiate koe ‘a e founga ngāue fakaloto‘i potungāue totonu mo e ngaahi mafai faitu‘utu‘uni felālāve‘i ‘i he fonuá. Ka kuo ke ‘ave ‘a e ngaahi me‘a ni ki he ngaahi kautaha ongoongó pea kuo pau ai keu ‘oatu ‘a ‘eku tali ‘i he founga tatau, ke ‘oua na‘a ‘i ai ha lēvei pe ha toe tātāla‘a he kuo ke ‘ave ‘a e me‘a ni ‘i Tonga ni pea kuo ‘i tu‘apule‘anga foki.

Kimu‘a peá u lave ki he ngaahi tukuaki‘i hala na‘e ‘ohake ‘i ho‘o tohí, ‘oku ou fie fakatonutonu ho‘o ma‘ú ke ke ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai ko e ‘Ofisa Fale‘i Fakalao koe ‘a e Fale Alea ‘o Tongá he ko e fatongia ko iá ko e fatongia ia ‘o e Kalake Pule ‘o e Fale Aleá, ‘o fakatatau ki he kupu 19(4) ‘o e Lao ki he Fale Alea ‘o Tongá. ‘Oku ha mahino pe eni ‘i he tala fatongiá (job description) ‘o e lakanga na‘a ke fakakaungatāmaki ai talu mei he ‘aho 1 ‘o Siulai 2011, ko ho fatongia ko e ‘ofisa fa‘u lao, pea ‘oku ou faka‘amu ke ke ‘ilo‘i ia neongo kuo ke tatau mai.

Na‘a ke tukuaki‘i ‘i ho‘o tohí ‘oku ‘ikai tau‘ataina ho‘o fakahoko fatongia ‘i he ‘Ofisi ‘o e Fale Aleá he ‘oku e‘a mei he ni‘ihi ‘o e Kau Nōpelé ‘oku ‘ikai ke ke tau‘atāina he ‘oku ke kau ki he pule‘anga na‘e fili ‘e he kakaí kae ‘ikai koe Kau Nōpele.

‘Oku mahino foki mei heni ‘a e ‘ikai mahino kiate koe ‘a e fa‘unga ‘o e Fale Aleá ko e Fale pe ‘e taha ke ngāue fakataha ma‘ae lelei fakalūkufua ‘a e fonuá. ‘Ikai ko ia pe ka ko e mahalo kovi mo e ma‘u hala lahi eni ‘o mahino ai ‘oku ‘i ai ho‘o tu‘unga fakapolitikale ‘o fepaki ia mo e Tu‘utu‘uni Ngāue ‘a e Kau Ngāue ‘o e Fale Alea ‘o Tonga. Pea na‘a ke ‘osi lea ‘aki pe ‘e ‘ikai lava ke ke fakahoko tau‘ataina ho fatongia ‘i he ‘Ofisi ‘o e Fale Aleá ha kaveinga ‘e kaunga ki ai ‘a e taha ‘o e Kau Minisitā ‘oku mo fekau‘aki fakatoto. Na‘e hoko foki eni ke ‘ikai ke fa‘a fakakau ai koe ‘i he ngaahi ngāue pelepelengesi ‘a e ‘Ofisí ‘o makatu‘unga pe ‘i ho‘o kole ke ‘oua ‘e fakakau koe ‘i ha ngaahi ngāue pehē. 

Na‘a ke lotomamahi foki ko e ‘ikai keu fakapa atu kiate koe fekau‘aki mo ‘eku fakakaukau keu lele atu ‘o fakataufolofola ki he Tu‘í fekau‘aki mo e Veteki ‘o e Fale Aleá, ‘o ke tukuaki‘i na‘a ku ngāue fakapulipuli pe mo e Kalake Pulé. ‘Oku ou fiema‘u pe ke fakamahino atu na‘e ‘ikai ha kaunga ‘a e Kalake Pulé pe ha toe taha ngāue ‘a e Fale Aleá ki he‘eku fakakaukau tau‘ataina ‘i hoku lakanga ko e Sea ‘o e Fale Aleá ke tuku atu ‘eku fakakaukaú ki he Tu‘í. Ko e me‘a tau‘ataina pe ‘a‘aku pe te u kole pe ‘ikai ha fale‘i mei ha ‘ofisa ngāue ‘i he Fale Aleá. Ko ia ai na‘e ‘ikai fiema‘u ia keu kumi fale‘i meiate koe.

‘Oku ou fiema‘u foki ke fakama‘ala‘ala ‘a e ‘uhinga totonu ho‘o fakafisí. Na‘e fakahoko mai ‘e he Kalake Pulé kiate au kuo ke fakahoko ange kuo fili koe ‘e he Kapinetí ke ke hoko ko e komisiona ‘i he Komisoni ‘Uhilá. Pea na‘e fakahoko atu ‘e he Kalake Pulé ke ke talanoa mai kiate au ke fai ha femahino‘aki. ‘Oku mahino pe ‘oku ‘ikai ha lau pau ‘a e Tu‘utu‘uni Ngāue ‘a e Kau Ngāue ‘a e Fale Aleá fekau‘aki mo ha fakahoko fatongia ha ‘ofisa ‘a e Fale Aleá ‘i ha ngāue‘anga ‘e ua.

‘I he‘ene pehē, ‘oku ‘i he Sea ‘o e Fale Aleá ‘a e mafai ke fai tu‘utu‘uni ‘o fakatatau ki he‘ene faka‘uto‘uta ki hono tataki lelei ‘o e ‘Ofisi ‘o e Fale Aleá. Na‘e te‘eki tu‘otaha ke ke ha‘u kiate au ke ta femahino‘aki fekau‘aki mo e me‘a ni. Na‘e iku ‘o tālanga‘i ‘i he mitiá ‘a e kaveinga ni ‘o tukuaki‘i ko e fili pe koe ki he lakanga ni ‘e ha sino ma‘u mafai ‘oku mo fekau‘aki fakatoto.

Na‘e ‘ohake foki ai ko koe ‘oku ke ngāue ‘i he Fale Aleá pea ‘oku ke toe ngāue pe ‘i he Komisoni ‘Uhilá. Neu ma‘u mo e fakamatala kuo ke ‘osi kau atu koe ki he ngaahi fakataha ‘a e Komisoní lolotonga ‘a e taimi ngāue ‘oku ke vahe ai mei he ‘Ofisi ‘o e Fale Aleá pea ‘oku ‘i ai ‘a e tui na‘a ke ngāue‘aki foki ‘e koe mo e ngaahi me‘angāue ‘a e ‘Ofisi ‘o e Fale Aleá ki ho‘o ngāue faka-komisoní.

‘Oku ou fehu‘ia lahi ai ‘a e tu‘unga faitotonu ‘oku ke taukave‘í. ‘Ikai ko ia pe ka ‘oku ke pehē foki ko koe pe ‘a e ‘ofisa ngāue faitotonu ‘i he ‘Ofisi ‘o e Fale Aleá he na‘a ke fakafoki ho‘o ‘ovataimí pea ‘oku ‘ikai ke ke tokanga ki he me‘a ko e ‘ovataimi. Kae hili ko iá na‘a ke toe ‘alu pe ki he va‘a ‘akauní ‘o kole ke totongi atu ho‘o totongi ‘ovataimi mei he ngaahi ta’u kimu’a atú. Na‘e fakahoko atu ‘e he va‘a ‘akauní kuo ‘osi fu‘u fuoloa ‘a e ngāue ‘ovataimi ko iá ke toe kumi hake.

‘Oku ke hoha‘a mai foki ‘i ho‘o tohí fekau‘aki mo e ngeia ‘o e ‘Eiki Seá pea ke ‘ohake ‘eku ngaahi me‘a mei tu‘a ‘i he‘eku tau‘ataina ki hoku taimi fakataautaha (Personal). ‘Ikai keu lavelave ‘ilo‘i ‘oku ‘ikai lelei kiate koe ‘a e founga mo e feitu‘u ‘oku ou fakamoleki ai hoku taimi fakataautahá.

‘Oku ke tukuaki‘i ‘oku ‘i ai ‘a e fepakipaki ‘o e ngaahi fekau‘akí (conflict of interest) ‘iate au pea mo e Kalake Pulé mo ha ngaahi tukuaki’i kehe. ‘Oku ‘ikai ke mo‘oni ho‘o ngaahi tukuaki‘i ko iá. ‘Oku takitaha pe mo ‘ene faka’uhinga fekau’aki mo e conflict of interest pea ko e faka’uhinga ena ‘e taha ‘oku ke fihia ai ‘i hono fili koe ki he lakanga ko e komisiona ‘i he Komisoni ‘Uhila ‘i ha fokotu’u ‘a ha Minisitā ‘oku mo fekau’aki fakatoto pea ‘oku ‘iate ia ‘a e mafai fakalao ke fakahoko ‘a e fokotu’u ko iá ki he Kapinetí.

‘Oku ke tukuaki’i au fekau’aki mo e ‘ave pa’anga ki mulí. Kapau ‘oku ta’efakalao pea ‘oku ke ‘ilo pe ‘oku ‘i ai ‘a e feitu’u totonu ke ‘ave ki ai. Pea ‘oku tau’ataina ha taha ngāue ‘i he ‘Ofisi ‘o e Fale Aleá pe ha taha pe ke fai ‘a e me’a tatau.

Ko e fatongia ‘o ha tokotaha ‘oku ‘ilo lao ‘o hangē ko koé, ke ‘ohake ha fehalaaki fakalao ‘i hono taimi totonu, pea na’e totonu ke ke fakatonutonu pe ‘a e ngaahi me’a ni ‘i he 2015. ‘Oku fakamahino mai ‘i ho’o tohí na’e ‘ikai ke ke fakahoko ‘eni pea ‘oku ho’ata mei ai ho’o ‘asenita faka-politikale mo ho’o mamahi hono fakaha kiate koe ke ke fakahoko ‘a e me’a totonu ka ‘oku ‘ikai ko ho’o siokita ke ke ngāue ‘i ha ngāue’anga ‘e ua ‘i he taimi pe ‘e taha. ‘Ikai ko ia pe ne ‘osi ma’u foki mo ho’o ngāue ‘i he potungāue ‘e taha ‘a e pule’angá, ‘a ia ‘oku ke lolotonga ngāue ai ‘i he taimi ni.

‘Oku hoko foki ho’o tohi ‘o tukuhifo ‘a e motu’a ni ko hano fafangu ia ‘o e ngaue’anga fo’ou ‘oku ke hiki kiai kenau tokanga mo ‘a’a ki he fa’ahinga to’onga mo e ‘ulungaanga ‘ikai faka-palofesinale ‘o ha tokotaha ngāue hange ko koe.
‘Oku ou ‘ave ‘a e tatau ‘a e tohi ko ‘eni ki he Komisoni ‘Uhila, Potungāue ki he Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’angá (‘a e ongo ngāue’anga ‘oku ke lolotonga fakakaungatamaki fakatou’osi ‘i ai), pea ‘ave foki ki he Komisoni ki he Kau Ngāue Fakapule’angá.

Lord Tu’ivakanō

Sea  'o e Fale Alea