“ Kataki 'oua temou fiu he laukonga he 'oku mahu'inga e fepotalanoa'aki ketau ma'u e mahino 'o teo loloto ange pea toe lelei ange ai 'etau fk'uto'uta ki he solova e ngaahi palopolema 'oku fehangahangai moe kau toli ki Aositelelia. 'Oku ou fie lave ki he lelei 'a epolokalama toli ki he tokotaha toli fkfo'ituitui pea pehe ki he pule'anga Tonga, 'i he fakapa'anga moe fkikonomika, pea moe ngaahi tonounou 'oku ne uesia ai 'a e a'usia kakato e ngaahi monu fakapa'anga ko'eni 'ehe tokotaha toli pea moe fonua fklukufua. Koe lao pea koe totonu fkngaue ia 'a e tokotaha toli kotoa pe ('aia 'oku 'i he kalasi pe level casual (ngaue fakataimi pe season 'oku fiema'u ai) ke ngaue lau houa ke $22.13 ki he houa. 'Oku toe tu'utu'uni pe foki 'ehe polokalama toli ke 'omi e kau ngaue toli 'o fakapapau'i 'oku 'ikai ke toe si'i (minimum hours of work) 'enau houa ngaue 'i he houa 'e 30 (30hrs/wk) he uike. Koe palopolema leva hono 'oami tavale mo tokolahi pehe 'a e kau toli 'o laka ia he fiema'u ngaue 'a e kau faama owners. Ko hono nunu'a leva 'eni. (1) 'E ta'e ngaue 'a konga kae fkngaue'i pe ha konga, 'o nofo ta'e ngaue ai ha fa'ahinga ia 'o laulau uike pea a'u pe 'o laka ia he mahina, ka e kei expect pe 'ehe contractor ke totongi e accommodation (nofo'anga) moe ngaahi deductions kehe. Pea neongo 'enau ta'e ngaue ka ko'enau hu pe 'o ngaue kuo deduct katoa e pa'anga ia kuo 'osi owe kianautolu in rent, airfare, HIC etc. etc. 'o iku pe 'o toe pe ha ki'i $10 pe si'isi'i 'aupito. Ta mai e hoa mei Tonga ha seniti ki ha fiema'u fakafamili, kuo talaatu 'oku 'ikai ha seniti ia, na'a moe groceries ia 'oku 'ikai ke lava ia 'o fakatau. 'I he tukunga ko'eni 'oku nau si'i kumi kai holo ai ki he ngaahi 'api moe ngaahi famili moe maheni 'i he local Tongan communities, pea 'oku tali lelei 'aupito pe kinautolu ia 'ehe local communities. Koe palopolema leva 'e taha 'oku hoko heni koe fakakaukau e tamaiki 'oku nau nofo ta'e nague laualau uike pe mahina 'oku sai ange kenau hola 'o kumi ha feitu'u ke ma'u ai ha'anau ngaue ke feau'aki e ngaahi fiema'u honau ngaahi famili. 'Oku 'ikai keu teitei poupou'i 'a e hola mei he polokalama (absconding) he 'oku 'ikai ngata pe 'i hono maumau'i e lao fkimmigration ka 'e lava pe kene uesia a e polokalama SWP pea mole ai e ngaahi faingamalie ngaue 'a hotau kakai. 'Oku mahino pe foki 'oku 'iai pe moe ki'i tokosi'i 'oku nau ha'u he polokalama SWP moe taumu'a pe ia ke hola. 'Oku 'ikai ke poupou'i e to'onga ia ko'eni. Na'e 'iai e tama toli ia na'e hifo pe ia 'i mala'e vakapuna 'o hola aipe ia te'eki ke a'u ia ki he feitu'u na'e ha'u kiai ke toli. 'Oku ou tui koe selection criteria moe selection process 'i hano fklelei'i tene lava 'o solova e palopolema ko'eni. Kapau na'e fkhu e tama ko'eni he list koe'uhi na'e bribe (takitakai'i), pe ko e famili pe maheni pea na'e 'ikai ha criteria ke muimui mo tataki e fili e kau omi he toli kae 'omi tavale pe 'aki e ngaahi 'uhinga kuou 'osi tuku atu, 'oku 'ikai ketau ofo 'i he lahi e hola, Ka ko kinautolu na'a nau omi moe fu'u fiema'u mo'oni kenau ngaue mo tokoni ki honau ngaahi famili, pea nau omi 'o toki a'usia totonu e mo'oni, pea nau fk'ise'isa he fehalaaki 'enau ma'u 'o fktatau ki he ngaahi me'a kuo tala kia nautolu. Koe 'uhinga 'eni 'o e hola 'a e tokolahi (push and pull factors). Teke ('push factors') kinautolu 'ehe tukunga 'o e toli he 'ikai ha ngaue fe'unga mo honau ngaohi kovia ke nau mavahe, pea moe tohoaki kinautolu ('pull factor') ki ha ngaahi faingamalie ngaue 'i tu'a he toli ke ma'u ai ha'anau seniti ke 'aonga 'enau omai. Koe visone ke 'omi tokolahi e tamaiki toli mo ma'u ha ngaahi faingamalie ngaue, there's ore to it than meets the eye, pea koe 'etau talatalanoa ko hono to'o e 'u'ufi kae ha hono mo'oni e ngaahi palopolema 'oku fekuki mo e tamaiki toli 'i he ta'e fkpotopoto mo fakakaukau'i lelei 'a e ngaahi tut'tutut'u nifekau'aki mo 'enau omai. Koe ha hono 'uhinga 'oku vilitaki ai ke 'omi tokolahi e kau ngaue neongo 'oku 'ikai ke 'iai ha ngaue fe'unga ma'a nautolu? Ke tanaki ati ki he 'uhinga kuo tuku mai 'ehe tkotaha, 'oku feinga e kau ma'u mafai moe kau taki ke ha 'oku ola lelei e ngaue 'oku tokolahi e recruited workers, pea 'oku tau lava pe 'o sio atu hange ha toi fakatu'anuku (sorry kapau 'oku 'iai ha tu'anuku he'etau potalanoa hhh), koe feinga ke lift e profile, kae hiki hake he kae tukuhifo he 'o toe kovi 'aupito ange ia e....Koe 'uhinga 'oku 'ave tokolahi tavale pehe ai e kau ngaue neongo nau 'ilo pau 'e 'iai e taimi ia 'e 'ikai ha ngaue ia pe houa pe 'e 2 he 'aho pea 'e aho pe 'e 2 pe 3 he uike, he koe third party hange ko matini Manukia 'oku 'iai e fee pe totongi ki he fo'i 'ulu kotoa pe 'oku recruit. 'Oku lave 'a Matini 'oku mei a'u 'o toko 700 'ene kau ngaue 'oku ne 'ave ki he 'u faama 'i 'Aositelelia. For example's sake, kapau 'oku totongi kiai 'a e $20 ki he tokotaha koe AUD$20x750=$15,000, kapau 'oku $50 per person koe AUD$50x750=$37,500. Ka convert 'eni ke silini tonga TOP$minimum TOP$50,000 'osi nofo comfortable 'aupito pe tama ia ko'eni 'i Tonga na ta'e ngaue 'o fakafalala pe he'ene tokolahi 'oku 'omai he polokalama toli. Koe benefit ki he kau contractors 'a e 'omi tavale pehe ni he kuo pau pe ke totongi e nofo'anga moe ngaahi deductions kehe 'oku nau tanaki mei he vahe 'a e tamaiki toli kae 'ikai ke pay ki he relevant organisations. Fakatataa 'aki 'eni. Koe contractor 'e taha na'e 'omi 'ene kau ngaue toko 200 tupu, pea ko hono 'u 'api, 'api 'ene fanau mo hono fanga inlaws na'e fakafonu ai e tokolahi 'o tauatau toko 18 atu e fale 'e taha, pea toko 15 atu e taha. 'E 'ikai ke toe fai ha lave ki he ngaahi faingata'a 'o e nofo tokolahi pehe ni ki he toilet pe 'e taha pe ua, tautautefito ki he 'a 'o fakavavevave pongipongia ke tuli ki he ngaue, ne iku e fa'ahinga 'o fk'osi ki he kane vai pea toki pii'i ki tu'a (hufanga he fktapu kae ngaue 'aki e gaahi lea ke mahino). Tatau aipe pe koeha e tokolahi na'e nofo he fale 'e taha na'e totongi e rent $120 ki he fo'i 'ulu 'i he uike. 'Aia koe rent $120x200=$24,000 he uike ki he kato 'o e contractor 'i he rent (accommodation) 'ata'ataa pe. Liunga 'aki e $24,00 x 24 (weeks - mahina 'e 6) = $576,000 'i he mahina 'e 6 pe. Pea ki he loloa e fai e contracting he toli $576,000x5=$2,880,000. Pea hange 'oku polepole'aki 'ehe kau contractors 'e ni'ihi 'a e kakekake 'a e tokolahi 'enau kakai 'oku 'omai, ka koe taha 'en 'oe ngaahi 'uhinga. 'Oku 'iai 'a e tui ta'e toe veiveiua koe accommodation 'a e money-printing machine ia 'a e kau contractors pea toki tanaki mai kiai 'a e ngaahi me'a kehe teu toki lave kiai 'amui ange. 'Oku 'omi tavale mo tokolahi e kau ngaue, pea 'oku faka'ofo'ofa 'aupito ia kapau 'oku gurantee 'e ma'u 'enau 30hrs minimum 'oku tu'utu'uni 'ehe SWP. The reality is 'oku 'ikai ke hoko ia. 'Oku fehangahangai e tamaiki toli moe 'ikai lahi 'enau houa ngaue 'o lauhoau pe he 'aho, pea ki'i 'aho pe 'e fiha he uike. Ko hotau kakai koe kakai ivi lahi mo ngaue, pea nau matatali e harshness 'o e 'ea he vela pe momoko, pea 'oku toho (take advantage) ai nautolu 'ehe contractors moe 'u faama ke vave 'a e ngaue pea si'isi'i ange 'enau fakamole. Koe prune e faama 'e taha he te'eki ke lele 'a SWP 'oku fa'a toki 'osi ia ki 'Epeleli/Me 'i he prune 'a e kau Backpackers, Prune pe ehe kau ngaue toli Tonga ia 'o 'osi pe ia 'i Tisema/Sanuali pea nau nofo ta'engaue aipe mo ta'e vahe 'o laulau mahina. Sai fa'ahinga 'oho pehe kapau koe totongi fakapiecework (pini), 'ikai mahino ia ki he fa'ahinga 'a e me'a 'oku totonu kenau fai kapau 'oku lau houa pe lau piecework. Koe ngaahi ta'e mahino pehe ni 'oku fu'u fiema'u ke fakalele ha workshops moe kau toli pea fakamata e ngaahi me'a ko'eni ke mahino 'aupito kiate kinautolu pea nau toki omi he toli, 'o 'ikai koe ki'i haafe houa pe koe departure briefing pea nau omai. 'Oku 'iai foki moe fkmo'oni falala'anga 'oku nau sign pe 'a e paperwork ta'e fakamatala'i koeha e ngaahi me'a 'oku nau sign ai. 'Oku totnu ke benefit e tamaiki toli pea moe pule'anga Tonga 'i he super 'a e pule'anga Aositelelia 'oku tut'utni ki he taha employer kotoa kene totongi hangatonu kiha kautaha super fund choice 'a e tokotaha ngaue 'aia koe 9.5% 'o 'ene vahenga (normal hourly earnings he uike - houa 30-38hrs/wk). Koe normal daily 7.5hrs /day rate 'a e kau toli koe $22.13x7.5hrs=$165.98. Kapau koe piecework 'oku totonu ke top up 'aki 'a e increase 'o e ngaue 'i he 'aho lauhoua 'a e 15%. Koe houa 'e 30hrsx$22.13=$663.90 'i he uike. 'Aia koe ma'ulalotaha 'eni 'oku totonu ke ma'u 'ehe taha toli kapau 'oku nau ma'u 'a e minimum no. of hrs 'e 30. Ka koe tokolahi 'oku nau ngaue he houa 'e 40+, 50+ pea a'u pe 'a e niihi 'o houa 'e 60 he uike. Koe tokolahai 'oku nau 'i he houa 'e 45-50 he uike. Tau pehe koe taha 'oku gaue houa 'e 48/wk 'oku totonu kene ma'u 'a e 48hrsx$22.13=$1,062.24. Pea ka liunga 'aki 'eni 'a e uike 'e 23 (one week less koe induction moe ngaahi taimi peheni) 'oku tau fakafuofua 'oku 'i he AUD$24,431.52, pea ka liliu TOP 'e 'i he TOP$40,000plus ia. Koe pa'anga 'eni 'oku fakafuofua roughly pea + or - (varies) 'oku tonu ke ma'u 'ehe tamaiki toli taautaha. The reality is, 'oku 'ikai ke ma'u e pa'anga ia koia he tokolahi he 'oku 'ikai ke ma'u e houa ngaue ia 'oku totonu kenau ma'u. 'Oku pehe 'e he Minisita he'ene news release 'oku toko uaafe tupu e kau toli Tonga kuo nau lolotonga 'i Aositelelia ni. Kpau tetau liuang'aki e toko uaafe tupu ko'eni, tau pehe 2100x$24,431.52=$51,306,192 miliona in foreign earnings and remittances ki he fonua pea tanaki atu ki he fakalakalaka fkikonomika 'a e fonua. The reality is, 'oku 'ikai ke tafe atu e pa'anga ia koia ki he fakaikonomika 'a e fonua. Koe konga lahi ia 'oku toe to'o pe ia mo toe fa'o pe ia he kato e kau contractors moe 'u farm owners 'i he 'ikai ke totongi totonu kinautolu fakatatau ki he pay rates 'oku tonu ke pay 'aki nautolu, 'ikai ma'u e houa ngaue fe'unga hange koe tu'utu'uni 'a e polokalama. Fakama'opo'opo 'oku short-cahnge e kau ngaue toli, pea toe short-change moe Pule'anga Tonga. Koe ha leva ha ngaahi fkkaukau 'e lava ke tapuni'aki a e loopholes ko'eni. 'Oku 'ikai ke fiema'u ke 'omai tavale moe tokolahi for the selfish sakes 'oku tau 'osi lave kiai. 'Oku fiema'u ke fai fakapotopoto 'a e ngaahi faitu'utu'uni ki he lelei 'a e kakai 'oku o he toli pea moe Pule'anga foki, 'o fili fakapotopoto 'o fakatatau ki he tokolahi fe'unga kenau ma'u ha'anau ngaue moha houa ke worth 'enau omai. Teu toki lave atu ki he super- issue lahi faufaua 'eni he toli. Kuo maa'uloloa e talanoa ia. Malo e kei fie potalanoa. ”