Menu
cache/resized/7a303faa48902efd848c7494b9385c2b.jpg

RED

Rapid Engineering Diagnostic

Specialize in:

...

Mo'oni Ngāue Ta’efakalao ‘a ‘Etuate Lavulavu: Komisoni Vā mo e Kakai Featured

Hon. Poasi Tei, Hon. 'Akilis Pohiva, Lord Fulivai, Hon. Lavulavu 'i he fosoa 'i Talihau Hon. Poasi Tei, Hon. 'Akilis Pohiva, Lord Fulivai, Hon. Lavulavu 'i he fosoa 'i Talihau

Nuku'alofa, 5 Sanuali 2015. Kuo fakahoko atu ‘e he Komisiona ki he Vā mo e Kakai (Commissioner for Public Relations Office) ‘Aisea Taumoepeau pea mo e CEO ‘a e Komisoni Linda Folaumoetu’i ha’a na tohi ki he CEO Le’ole’o ‘o e Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Lalahi Pesalili Tuiano ‘o fakahoko kiai ‘a e lipooti fekau’aki mo e fakatotolo ‘a e Komisoni na’e fakahoko fekau’aki mo hono launga’i ‘o e Minisitā ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘Etuate Sungalu Lavulavu.

Ko e Lipooti ko’eni na’e makatu’unga ia ‘i hano launga’i ‘o e Minisitā ki he Komisoni Vā mo e Kakai ‘e Loni Uatahausi, Silia Fahina pea mo Petelo Sanele ‘Ulupano ‘a ia koe kau ngāue kotoa ‘eni ‘a e Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘i he Vahefonua Vava’u. Ko e launga ‘eni na’e fakahū ki he Komisoni ‘i he ‘aho 7 ‘o ‘Aokosi 2015 ‘a ia na’e fakahū mo e launga tatau ki he Fale Alea ‘o Tonga pea na’e makatu’unga mei ai hono faka’ilo Faka Fale Alea ‘o ‘Etuate Lavulavu.

Na’e fakahoko ‘e he Komisoni ha fakatotolo fakaikiiki fekau’aki mo e launga ni ‘o fakatatau ki he mafai ‘oku tukuange ‘e he Lao ki he Va moe Kakai (Commsioner of Public Relations Act) pea na’e kamata ‘a e fakatotolo ko’eni mei he ‘aho 1 ‘o Sepitema ‘o ngata mei he ‘aho 3 ‘o Tisema 2015 ‘a ia na’e lava kakato ‘i loto ‘i he mahina ‘e 4. Na’e fakahū ai ‘a e Lipooti ‘a e Komisiona ‘Aisea Taumoepea mo e CEO Linda Folaumoetu’i ‘i he ‘aho 18 ‘o Tisema 2015 ki he CEO Le’ole’o ‘o e Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi Pesalili Tuiano pea hiki tatau ki he Minisitā ‘Etuate Lavulavu pehe kia Loni Uatahausi ‘a ia na’a ne fakafofonga’i mai ‘a e kau launga.

Na’e fe’unga mo e toko 19 ‘a kinautolu na’e faka’eke’eke ‘i he fakatotolo ko’eni ‘o fakatatau ki he Kupu 15 ‘o e Lao Komisoni Ki he Vā mo e Kakai pea na’e kau kiai ‘a e kau ‘Ofisa mei he Potungāue Pa’anga, kau ‘Ofisa mei he Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi, Minisitā Pa’anga mo e kau Konitulekitoa pehe ki he’enau kau ngāue na’a nau kaungatonu ki he ngāue fekau’aki mo e Fōsoa ‘o Talihau, ‘Ahanga ‘o Tu’anekivale mo Koloa ‘o kau kiai mo e ngaahi ngāue tanuhala kehe na’e fakahoko.

Ko e lipooti ko’eni ‘oku toe fakaikiiki ange pea ‘oku ‘asi mai mei ai ‘a e ngaahi ngāue ta’efakalao kehe ‘a ia na’e ‘ikai a’u kiai ‘a e fakatotolo mo e ngāue ‘a e Fale Alea lolotonga hono ale’ai ‘a hono faka’ilo Faka Fale Alea ‘o Lavulavu.

Neongo koe Lipooti ko’eni ‘oku fe’unga mo e peesi ‘e 34 ka ‘oku hā mahino mai mei he kakano ‘o e Lipooti ko’eni ‘a e ‘ikai muimui ‘a e Minisitā ki he Lao pea toe kanoni ‘aki ‘a ‘ene talaki he mītia ‘oku fiema’u ke fakahoko ‘a e ngāue ia kimu’a kae toki muimui mai hono fakalao’i ‘a ia ko hono tuku ia ki lalo ‘a e Lao ‘o e fonua ‘ikai ngata ai ka na’e toe talaki ke ‘ilo kiai ‘a e kakai ‘o e fonua ‘o fakatatau ki he lau ‘a e Lipooti ko’eni.

‘Oku hā mahino ‘i he Lipooti ko’eni ‘a  hono toe fakahoko ‘o e ngaahi ngāue kehe ia ‘a ia na’e ‘ikai fakangofua ia ke fakahoko ‘o fakatatau ki he Tu’utu’uni Kapineti Fika 29 ‘o e ‘aho 16 ‘o Sanuali 2015 ‘a ia na’e fakamafai’i ai ‘a e pa’anga ‘e $200,000 ke fakahoko ‘aki ‘a e ngāue ni. ‘Oku kau he ngaahi ngāue na’e ‘ikai fakamafai’i ko’eni ‘a e tanu ‘o e ngaahi hala ngoue ‘o e Vahenga Fili Vavau 16 ‘ikai ha palani ‘o kau kiai moe ngaahi afe ki he ngaahi ‘api nofo’anga ‘o e ngaahi ‘api he Vahenga Fili Vavau 16 pehe ki he Matātahi Keitahi ‘a ia koe Matātahi ‘eni ‘oku ‘i he malumalu ‘o e Minisitā ‘Etuate Lavulavu.

Na’e fakamahino foki ‘e he fakamatala fakamo’oni ‘a e Minisitā Pa’anga Dr. ‘Aisake Eke ki he Komisoni ‘a e ’ikai muimui ‘a Lavulavu ki he Lao pea mo’ene feinga ke me’angaue’aki ‘a e kakai ‘o e fonua ki he’ene ngaue ta’efakalalo. Na’e toe fakamahino foki ‘e Dr. Eke na’e fakapapau’i ‘e Lavulavu ki he Komiti Fakatau ‘a e Pule’anga (Government Procurement Committee) koia na’a ne fekau ‘a e kau ngaue ‘a e MOI kenau fakahoko ‘a e ngaahi ngāue ‘o ‘ikai muimui ki he lao.

‘I hono faka’eke’eke ‘e he Komisoni ‘a Makeleta Siliva koe Tokoni Talēkita ‘o e Potungāue Pa’anga pe na’e mole ha pa’anga ‘a e Pule’anga pea na’e fakahā ‘e Makeleta ‘io. ‘I he fakamatala ‘a Makeleta na’e hā mahino mei he Lipooti ‘a e ‘Atita ‘i he ‘aho 15 ‘o Sepitema 2015 na’e ‘ikai maau pea hala ‘a e ngaahi tohi uta ki he ngaahi loli maka na’e fetuku ki he ngaahi ngāue na’e fakahoko. ‘Oku kau kiai mo e ngaahi ngāue na’e ‘ikai ‘osi kae tohimo'ua ki he Pule'anga pea totongi pehe ki he liunga ua ‘a e loloa ‘o e fōsoa ‘o Talihau 'i hono fakahū mai ki he Pule'anga 'e he Minisitā mo e MOI 'i he loloa totonu na’e fua ‘e he ‘Atita. Ko e ngaahi fakatātā ia na’e mole ‘a e pa’anga ‘a e Pule’anga.

Na’e poupou ki heni ‘a e fakamatala ‘a Kisione Taufa koe ‘Akauniteni mo e Talēkita ki he taha ‘o e Ngaahi Va’a ‘a e Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘a ‘ene fakahā ‘a e ‘ikai ha palani ki he ngāue na’e fakahoko pea kau kiai mo e ‘ikai maau ‘a e ngaahi tohi ngāue na’e fakahū mai ‘o kau kiai ‘a e lahi ‘o e ngaahi uta maka. Na’e hā foki ‘i he fakamatala ‘a Kisione Tuafa ‘a ‘ene ‘ohovale ‘i ha tanuhala ‘oku tanu pe ‘o a’u ki he matafale ‘o e ngaahi ‘api nofo’anga ‘a ia na’e hoko ‘eni he Vahenga Fili Vava’u 16 ka koe fakamole ‘oku fua ‘e he Pule’anga. Na’e toe fakahā foki ‘e Kisione Taufa ‘oku ‘ikai tui ia ki he Lipooti Faka-‘Enisinia ‘a Pesalili Tuiano he koe ngaue ‘i Vava’u na’e ‘ikai fakahoko lelei.

‘I he fakamatala ‘a Uini Kato Vea ko e Tokotaha Tali Totongi (Cashier) ‘i he Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘i Vava’u talu mei he 1993 na’a ne fakamahino ai na’e ‘ave ‘a e ngaahi misini ‘a e Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ki he fu’u maka ‘o e foha ‘o ‘Etuate Lavulavu Paea Lavulavu ‘o kau kiai mo e ‘utu mo e kau faka’uli pea na’e ‘ikai totongi ha seniti ‘e taha kiai ka e fua kotoa pe ‘e he Pule’anga.

Na’e fakamo’oni ki heni ‘a e fakamatala ‘a Silia Fahina koe Kalake ‘i he Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘i Vava’u ‘a ia na’e hā ‘i he’ene fakamatala na’e fai kotoa ‘ehe Potungaue ‘a hono fetuku ‘o e maka mei he fu’u maka ‘o Paea Lavulavu mo e Kautaha Shining Turtle ka e hili koia na’e ‘ikai to’o ‘a e fakamole koia mei he pa’anga ‘e laumano na’e totongi kia Paea Lavulavu mo’ene Kautaha.

Kaikehe koe katoa ‘o e ngaahi fakamatala fakamo’oni ‘i he faka’eke’eke ‘a e Komisoni na’e natula tatau ‘a ‘enau fakamahino ‘a e lahi ‘a e palopalema ‘i he ngāue na’e fakahoko ‘i Vava’u tukukehe ange pe ‘a e fakamatala Minisitā ‘Etuate Lavulavu ‘a ia na’e hā ‘i he’ene fakamatala ‘oku fepaki ‘a e Lao ia mo e fiema’u ke fakahoko ‘a e ngaahi visone mo e taumu’a ‘a e Pule’anga fo’ou ma’a e kakai pea kuo pau ke ki’i tuku fakatafa’aki ‘a e Lao ka e lele e ngāue.

Na’a ne toe fakahā foki na’e ‘ikai taumu’a ia ke mamaumau’i ha Lao pea na’e ‘ikai ngāue faka-Pule’anga ia kene ‘ilo ki he founga ngāue ka ko’ene ngāue ia ‘a ‘ana ma’a e kakai pea na’e ‘ikai ke mole ha pa’anga ia ‘a e Pule’anga. Na'a ne faka'ikai'i foki 'a e fakamatala 'a Viliami Latu koe tokotaha ngāue 'a e Potungāue Pa'anga 'i Vava'u na'e tu'u ange 'a Lavulavu ki he 'Ofisi Potungāue Pa'anga 'i Vava'u 'o tu'utu'uni ke fakama'opo'opo kotoa ' e ngaahi 'inivoisi ngPotungāue Pa'angaue ke folau moia ki Tongatapu ke totongi he vave taha.

‘I hono fakama’opo’opo ‘a e Lipooti ko ‘eni ‘a e Komisoni na’e fokotu’u atu ai (Recommendation) ‘e he Komisoni ‘a e fokotu'u ko‘eni;

1.    Fakatatau ki he Kupu 18 Kupu Si’i 3 ‘o e Lao Komisiona Vā mo e Kakai ‘oku totonu ke fakatokanga’i ‘e he Minisitā mo e Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘a e fokotu’u ko’eni fakatatau ki he ‘a e Lao mo hono Ngaue’aki pea ke muimui pau kiai.

2.    Ko hono mamau’i ‘e he Minisitā ‘a e Tu’utu’uni 25 ‘o e Lao ki he Fakatau Mai 2010 (Public Procurement Regulations) mo e Kupu 22 ‘o e Lao ki Hono Tokanga’i ‘a e Pa’anga ‘a e Pule’anga (Public Finance Management Act [Treasury Instructions] 2010) ‘o kau ai ‘ene fakahā ki he papulika ‘oku ‘ikai fiema’u ke muimui ki he lao ‘oku fu’u mafakatukituki. Ko e ngaahi to’onga ‘a e Minisitā na’a ne matu’aki ta’etoka’i mo maumau’i ‘a e Lao pea ‘oku ta’efe’unga mo’oni (gross negligence) ‘i he fatongia faka-Minisitā. ‘Oku totonu leva ke ngāue ki heni ‘a e Palēmia moe Kapineti.

Ko e tatau 'o e Fokotu'u mei he Komisoni 'i he Lea Faka-Pilitānia

‘Oku ma’u foki ‘e he ongoongo ni ha fakahā fakahangatonu meia Loni Uatahausi tenau hoko atu ki hono fokotu’u ki he Kau Polisi mo e ‘Ateni Seniale ke faka’ilo hia (Criminal) ‘a ‘Etuate Lavulavu ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni ‘a e Lao. 'I he fakamatala 'a Uatahausi na'a ne fakamahino 'oku 'i ai 'a e fatongia 'o e Pule'anga ke faka'ilo hia 'a e Minisitā pea 'oku 'atā pe foki kenau fakahoko 'a e ngāue ni 'i tu'a kapau 'e 'ikai ngāue mai 'a e Pule'anga ke fakahoko.

 

6 comments

  • Sani
    Sani Monday, 11 July 2016 17:56 Comment Link

    Etuate ko ho mali eni lolotonga lau mai hoomo palani ngaue. Pea oku hange eni ia ko moua ia nemo palanii a Tonga ni kihe langa oe uafu moe palani vakapuna osi koia koe ngaahi ngaue ia a e Puleanga kimu'a.
    Pea kuokalasi kehe hoomo fakalau mai e ngaahi mea ia heikai lava ia mo makupusi ehe Paanga a e Puleanga. Ofa pe e poto a Vavau 16 o oua e fili ia Sita he oku osi naamu'i pe e kita e kakaa tena kaungafai mo hono mali.

    Report
  • Sione A. Mokofisi
    Sione A. Mokofisi Tuesday, 19 January 2016 06:11 Comment Link

    FK-MĀLŌ KI HE KAU NGĀUÉ, MO E KOMISONI VĀ MO E KAKAÍ…ki hono fk-ikiiki mai ki he kakaí 'a e fa'iteliha pē 'a Minisitā Lavulavu 'o tāmoloki 'a e laó. 'Oku na 'atamai maumau lao tatau pē mo e Palēmiá: Ke tuku e laó ki he tafa'akí ka e fai 'enau fa'ifa'itelihá.

    Ko e anga fk-fulikivanu eni 'a Lavulavu 'oku kātaki'i ngata'a. Ko e ta'e toka'i mo e maumau'i 'o e laó ko e me'angāue maheni 'a e kau pule tikitato mo e fk-pōpula'i (tyranical) 'o e kakaí.

    Pea neongo 'a e kumi tonuhia 'a Minisitā Pa'anga Eke, na'e paloti hikinima mo ia ke fk-molemole'i 'a Lavulavu 'i Fale Alea 'i he ngaahi maumau lao ko 'ení. Ko ia 'oku kau mo ia 'i he kākā, he 'oku nau fetuukuaki holo ke tanu 'enau loi mo e kākā'i tuputupu'á 'o e kakaí.

    'Oku nau ngaohi kitautolu ko e kau vale, pea 'oku nau potoange pē kinautolu koā. Hoko ai mo 'etau tali loto-tō-ki-lalo aipē 'enau loi mo e kākā (self-fulfillling prophecy) ko 'enau tangutu he sea taki mo e mafai ki he koloa 'a e Pule'angá.

    Report
  • Matangi Tokelau
    Matangi Tokelau Wednesday, 06 January 2016 08:59 Comment Link

    Malo Loni Uatahausi e lotolahi ke tulia e fakamaau totonu pea fakamalo lahi ki he poupou mai 'a Minisita Pa'anga hebtakai ko'eni pea 'oku tau 'amanaki 'e fakahoko leva ha ngaue ki heni he vave taha.

    Report
  • Mark Hanson
    Mark Hanson Tuesday, 05 January 2016 16:31 Comment Link

    Tau ki'i tali ai pe koeha ha fo'i 'aliaki 'a PM mo 'ene kau fale'i ki he fo'i lipooti ko eni 'a e Komisoni. mahalo kuo mei ui ha fu'u press conference ke na fefanafanahi ai mo Po'oi he ve'e maika. Ko hono tuku fakatafa'aki e lao 'oku ui ia ko e maumaulao, 'ikai toe kehekehe moe tama haefale pe tama hu fakapo'uli 'oku ne tuku e lao ki he tafa'aki kae fai hono loto. 'Ave atu e tama ko ena 'o li ki he potu 'oe to'e moe fengai'itaki 'oe nifo.

    Report
  • Kaufusi
    Kaufusi Tuesday, 05 January 2016 10:53 Comment Link

    Me'a faka'ulia ko e totongi 'e he Pule'anga e ngaahi lolimaka na'e 'ikai ha loli maka pehee. Totongi mo e loloa e fosoa 'oku 'ikai a'u hono loloa ki he mita koia. 'Ave mo e me'a ngaue 'a e Pule'anga 'o fai 'aki e ngaue hono foha 'ikai 'omai ha seniti 'e taha 'a e Pule'anga. Pea ka maumau e me'a ngaue ku fua leva ia 'e he Pule'anga. Ko e fa'ahinga anga fakapuopuaka eni ia ku fe'unga pe ia mo e kuonga 'o e ta'elotu. Pea ko'ene toe 'asi e fa'ahinga anga fakanika ia koeni he kuonga ni, ta kuo 'ikai ko e lotu eni ia, ta ko Setane eni ia mo'ene matatau 'oku amohi pea
    ofa'i 'e he Palemia mo 'ene Kapineti.
    Ko e fu'u uikelotu koeni Tonga ketau lotua hotau Pule'anga he te tau 'auha he ngaue 'a e Kapineti koeni.

    Report
  • Talofa
    Talofa Tuesday, 05 January 2016 09:44 Comment Link

    'Oi hoto Fakapo!
    Kuo ha leva ha toe lau 'a e kau paloti ma'a Lavulavu? Fefe koe Mateni? Ko fe heni ho'o tala na'e 'ikai ha pa'anga 'e mole. Ke lea mai e kau Accountants na'e 'i ai e pa'anga 'e mole ka ke fakapipiko lahi takihala'i ho vahenga pea tui e kakai lahi ho vahenga kiate koe.
    Fakailifia lahi ka ko Lavulavu. Pea kou tumu'ia he peti'i 'e 'Akilisi e tama ngaue fakato'oto'o, tama ngaue vave, tama mohu founga? He ta koani 'oku tanu ai e matafale ia hono vahenga? Ho'o ha'u 'Etuate 'o kemipeini 'aki e ivi e kakai.
    'Oua toe tuku e faka'ilo. he ko e ako'anga ena ki he fanga ki'i aka'i 'Etuate 'oku kei tupu kenau sio, ko e faihala 'oku 'i ai hono founga pea mo hono iku'anga 'oku 'ikai ke lelei.
    Kou nofo au 'o fifili pe koeha 'oku kui pehee ai e Kapineti pea nau 'ofa vale he siana koeni tene fakangata 'enau ki'i pule he taimi nounou. Toatu e pule lelei na'e tu'uaki.
    Kole atu kia Loni Uatahausi, 'oua toe holomui, 'alu ai leva ke a'u he 'oku kaataki'i ngata'a hono ngaue'i e 'e he Pule'anga motu'a e fo'i tokonaki 'o tuku ki feleoko ha'u e siana ni ia 'o faka'auha he na'e 'i fe'ia?

    Report

Leave a comment

Make sure you enter all the required information, indicated by an asterisk (*). HTML code is not allowed.

back to top