“Pa’usi’i mo Lohiaki’i ‘e he Palēmia ‘a e Kakai ‘o e Fonua”: William Clive Edwards Featured
William Clive Edwards
Nuku'alofa, 27 Novema 2015. Kataki kae tu’u atu mu’a ‘a e fakamatala ko’eni fekau’aki mo e tu’utu’uni ‘a e Palēmia fekau’aki mo e tautea ‘o e Minisitā ki he Ngaahi Ngaue Lalahi ‘Etuate Sungalu Lavulavu ‘a ia na’e tuku mai ‘i he Letiō Tonga ‘i he efiafi Falaite 27 ‘o Novema 2015.
Ko e tautea ko'eni koe ngaue 'ikai vahe 'i he mahina 'e 5 'o kamata mei Sanuali 2016. 'Oku ou faka'amu ke fakamahino atu 'a e ngaahi me'a ko'eni ke tokoni ki he kakai 'o e fonua he 'oku kau 'eni he takihala lahi kuo hoko 'i he fonua ni pea 'oku fiema'u ke 'ilo kiai 'a e kakai;
1. Kuo ne toutou lea mai ‘aki 'e he Palemia ko hono mafai ‘i he Kupu 41 ‘o e Konisitūtone kene tautea ha Minisitā.
Kupu 41;
“Ko e Tu’i ko e Pule ‘o e kau Nopele mo e kakai kotoa pe. ‘Oku toputapu ‘a e sino ‘ o e Tu’i. ‘Oku ‘iate ia ‘a hono pule’i ‘o e fonua ka ‘oku ‘i he ‘ene kau Minisita ‘a hono fai ‘a e ngaue ‘o e fonua (responsible). Neongo ‘e fokotu’u ‘e he Fale Alea ‘a e ngaahi lao ‘e ‘ikai ke hoko kae ‘oua kuo ‘ai ki ai ‘e he Tu’i hono huafa.”
2. ‘Oku fai ‘a e kole heni ki he Palēmia kene lau mu’a ‘a e Kupu 41 he koe Kupu ia fekau’aki mo e mafai e Tu’i ki ha fakamo’oni huafa ‘i ha Lao ka ‘oku ‘ikai ‘asi ai ha mafai ‘o e Palēmia.
3. Ko e 51 (4) ‘o e Konisitūtone ‘oku ‘i ai e mafai ‘o e Palēmia ki he fehikitaki mo e fokotu’u pe fakamalōlō’i ha Minisitā.
Kupu 51 (4) “'E ngofua ki he Palemia ke vahe'i pe toe vahe'i 'a e ngaahi potungaue ki he pea 'i he vaha'a 'o e kau Minisita 'o e Kapineti.”
4. Ko e kupu koia ‘oku ‘oku ‘ikai hā ai ha mafai ke tautea pa’anga pe ngofua ke tu’utu’uni ke ta’e vahe ha Minisitā, Fakafofonga Falea Alea pe taha Ngāue Fakapule’anga.
5. Ko e tautea ko’eni ‘o ‘Etuate Lavulavu ke ta’evahe he mahina ‘e 5 ‘oku ta’efakalao pea ‘oku maumau ‘a e Lao ‘o e fonua mo e Konisitūtone ‘i he ngāue ‘a e Palēmia ko’eni.
6. Ko e pehē koē ‘e he Palēmia na’e kole ki he Fale Alea ke ‘omi kiate ia kene fakahoko ‘a e tautea ‘oku fakavalevale pea mahino mei ai ‘a e ‘ikai kene ‘ilo ‘a e fakangatangata ‘o e mafai ‘oha Palēmia. ‘Oku kehe ‘a e mafai ‘o e Fale Alea ‘a ia ‘oku ‘ikai ngofua kene ngāue’aki pea kehe ‘a e mafai ‘o e Palēmia kapau ‘oku ta’efe’unga mo maumaulao ha Minisitā fakatatau ki he Kupu 75 ‘o e Konisitūtone.
Kupu 75 (1):
“’E ngofua ki he kau fakafofonga ‘o e Fale Alea ke faka’ilo (impeach) ha taha ‘o e Fakataha Tokoni, Minisita, Kovana, pe Fakamaau Lahi koe’uhi ko ha taha ‘o e ngaahi hia ko ‘eni -
Maumau’i ‘o e ngaahi lao pe tu’utu’uni ‘o e Fale Alea, pe pule’i hala, pe ta’e fe’unga, pe maumau’i pe kakaa’i ‘o ha koloa ‘a e Pule’anga. Pe fai ha ngaahi me’a ‘a ia ‘e ngalingali fakatupu ha faingata’a ‘i he vaha’a ‘o e fonua ni mo ha fonua kehe. (Lao Fika 1 ‘o e 1914).”
7. ‘Oku ‘ikai ke fiema’u ia ke ‘ange ‘a e mafai ‘o e Fale Alea ki ha Palēmia ‘oha fonua tauatautefito ki Tonga ni. Ko’ene ‘alu ia ke fakatikitatao ‘a e Pule ‘a e Palēmia he fonua moha tu’utu’uni tene fai.
8. Koha taki pe Palēmia ‘i ha fonua ‘o hange ko ‘Akilisi koe taki ‘o e Pule’anga Tonga pea ‘oku pule ki he’ene kau Minisitā pea ka a’u kiha tu’unga kuo faihala, ta’efe’unga, maumaulao ‘oku taha pe ‘a e founga ko hono fakamalōlō’i mei he Kapineti pea fakahā ki he Tu’i ke fakafoki ‘a e Tohi Fakamafai Fakanofo Minisitā ‘a e tokotaha koia (Warrant of Appointment) ke kaniseli pea tuku ki tu’a. ‘Oku ‘ikai ha toe mafai kehe ia ‘a e Palēmia ‘o hange ko ‘ene fakamatala loloa mo ta’e ‘uhinga na’e fakahoko mai he Letiō.
9. Ko e mafai koia ‘i he Kupu 51(4) pea mo e mafai ‘i he Kupu 75 ‘o e Konisitūtone ‘oku kehekehe ‘aupito. ‘I he fakamatala na’e fakahoko ‘e he Palēmia na’a ne pehe na’a ne kole ke ‘oange ‘a e mafai ‘i he Kupu 75 kene fakahoko ‘e ia tokua kene fai ha tautea fakapotopoto. ‘Oku tonu kene fakatokanga’i ko hono mafai ‘i he kupu 51 ‘oku ‘ikai hano mafai kehe ai kene tautea’i ha taha ka koe fokotu’u pe ke fakamalōlō’i. Ko e me’a ‘oku mahino mai mei he’ene fakamatala ‘oku ‘ikai ha’ane ‘ilo ‘e taha ki he ongo kupu ko’eni pea ne takihala’i leva ‘a e kakai ‘oku ‘i ai ‘a e mafai ‘iate ia ke fakapotopoto ha’a ne fakahoko ha tautea.
10. Ko e me’a foki ko’eni na’e na’e totonu kene ‘uluaki fetu’utaki ki he kau Fakahinohino Lao ‘a e Pule’anga ‘o hange ko e ‘Ateni Seniale pe koe Solisitoa Seniale ke fale’i ia fekau’aki mo e fakamatala ngalivale kuo ne fai ki he fonua mo e kakai.
11. Na’e ne pehe foki na’e tali halaia pea kole fakamolemole ‘a Lavulavu pea tu’unga ai ‘ene kole kene fai ‘a e tautea. Ko e me’a ni ‘oku ‘ikai kene ‘ilo na’e te’eki ke fakamaau’i (Impeach). Ko e tu’unga na’e ‘i ai koe fokotu’u ke fakangoufa ke fakahoko hano faka’ilo faka Fale Alea. ‘Oku te’eki ke fakamaau’i pea kapau na’e mo’oni ‘ene fakamatala kuo halaia pea na’e totonu ke fai e paloti kuo halaia moe paloti makehe ke ‘alu ki ‘api.
12. Ko e fanongo ‘a e kakai ki he fakamatala ‘a e Palēmia ‘oku hange ia ha fakamatala ‘a ha Fakamaau ‘oku faka’uhinga lao pea fakatonutonu lao pea ngali malie ‘ene faka’uhinga ka koe pango ko e ngaahi Kupu’i Lao na’e lau mai ‘oku ‘ikai mo’oni pea ‘ikai ha’a ne fekau’aki mo hono mafai. ‘I hono ‘ai mahino na’a ne lohiaki’i mai ‘a e kakai mo e fonua.
13. ‘Oku ngali malie ‘ene tautea ta’evahe ‘a ia koe mahina 5 pea ‘oku fakafuofua ‘e ofi ki he 40,000 pe lahi ange ai 'o fakatatau ki he tu'unga vāhenga faka-Minisitā mo hono ngaahi monu'ia. Ko e fu’u tautea fauafau 'eni fakapa’anga ‘a ia ‘oku mahino ki he Palēmia ko e me’a kovi na’e fai ‘e he Minisitā pea na’e totonu ke tuku ki tu’a.
14. Ko e tautea ko’eni ‘oku fepaki ia mo e kupu 2 ‘o e Konistūtone pea ‘oku fai e kole heni ki he Palēmia kene lau fakalelei ‘a e Lao moe Konisitūtone pea ki he Palēmia kene ‘ilo koe tautea na’a ne fai ‘oku tapui ‘i he Konisitūtone.
Kupu 2:
“’E ‘ikai ngaue fakatamaio’eiki ‘e ha taha ki ha tokotaha kapau ‘oku ‘ikai te ne loto ki ai ngata pe ‘i he ‘ene mo’ua ki he lao pea ka hola ha popula mei ha fonua kehe ki Tonga ni (kapau ‘oku ‘ikai ko e hola mei he lao ‘o ha fonua ko e me’a ‘i he ‘ene fakapo pe kaiha’a pe ‘i he fai ha me’a lahi pehe pe ha mo’ua) te ne tau’ataina leva ‘i he ‘ene tu’uta ki Tonga ni koe’uhi ‘e ‘ikai ‘aupito nofo fakapopula ha toko taha ‘oku nofo ‘i he malumalu ‘o e fuka ‘o Tonga.”
15. Ko e fehu’i heni pe ko e hā ‘oku pikimate ai pehe ai ‘a e Palēmia kiha taha ‘oku ta’efe’unga, ta’etaau mo maumaulao ke kei hoko atu koha Minisitā pe koha Taki ‘i he Pule’anga pea kene tā ‘a e sipinga kovi ki he fonua mo e kakai.
16. ‘I he Potungāue tatau pe mo e Minisitā ‘oku ‘i ai ‘a e ‘ofisa ai ko Tevita Lavemai kuo tuku ki tu’a ‘e he PSC ‘o pehe na’e ‘ikai kene muimui ki he Lao Fakataumai (Procurement Regulations) ‘I he fehālaaki koia neongo ‘oku fakahoko ‘a e fakatonutonu kiai kuo tuli ‘a e ma’ulalo ka e nofo pe ‘a e Minisitā kene tā mai ha sipinga kovi ketau faingata’a’ia mo tau mamahi ai.
17. ‘Oku ‘ikai koha me’a fo’ou ‘eni ki he Minisitā ko’eni. Ko ‘Akilisi ko’eni nene taukave’i ‘i he 2003 hili ia hono puke mo fakahū pilisone ‘i ‘Amelika ‘a Lavulavu ki he ngaahi hia kākā na’a ne fakahoko pea tukuaki’i ia kiai ‘i he fonua koia. ‘I he tukuaki’i koia na’e felotoi ‘a e ongo fa’ahi ke tali halaia ki he ongo tukuaki’i ‘e ua pea fekau ke foki mai ki Tonga ni he na’e fakamole ki he Pule’anga ‘Amelika. ‘I he 2003 na’e fokotu’u ai ‘e ‘Akilisi ‘i he Fale Alea ke tuku ki tu’a ‘a Lavuavu he koe tokotaha faihia hange koia ne hoko ‘i ‘Amelika.
18. Na'e toe fuhu foki 'a e 'Aklisi mo Lavulavu 'i he 2003 'i loto Fale Alea 'uhinga pe ko hono toutou 'ohake 'e 'Akilisi 'a hono fakahu pilisone 'o Lavulavu 'i 'Amelika mo hono mo'ua ai mo e ngali vale 'a e Fale Alea 'o Tonga he ngaue pango ko'eni 'a Lavulavu he na'e folau koe Fakafofonga'i 'a e Fale Alea ki he fakataha 'i Bangledesh kae afe noa'ia ia 'o hu pilisone 'i 'Amelika kae 'ikai lava e fakataha ia.
19. Hili pe lau mai ‘a e tutu’uni ‘a e Palēmia kuo ‘asi mai 'i he ongoongo 'a e Letio Tonga ‘a e tu’utu’uni hala ‘a Lavulavu ki hono fakamahu’inga ‘a e ‘u me’angāue ‘a Tomifā Paea ke totongi ‘e he Pule’anga hono fakatau ‘a e ‘u me’angāue maumau ‘o fe’unga moe 1,007,000 hili koia koe misini pe ‘e taha ‘oku lava ngāue. ‘Oku fehu’ia heni pe ‘e toe ngata nai ‘a e founga ta’eufi ko’eni ki he fonua.
20. Hili ‘a e tala ‘o e tu’utu’uni ‘a e Palēmia na’a ne fakahā he’ikai ngofua ha toe fehu’i he ‘oku tatau pe ‘eni moe tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga he ko ‘ene tu’utu’uni pe ‘a e Fakamaau ko’eni ‘osi ia. ‘Oku mahu’inga foki ke fakatokanga’i ‘a e takihala’i ko’eni ‘a e kakai ‘o e fonua he ‘oku ‘ikai ha toe Fakamaau’anga kehe mei he Pule Tolu ‘o e fonua pea ‘oku fakatu’utamaki ‘a e feinga ‘a e Palēmia ke fakatatau ia ki he Pule Tolu ‘o e fonua he ‘oku ‘ikai koha Fakamaau ia.
21. ‘Oku fai e kole fakamatoato heni ki he Palēmia mo ‘ene Kapineti kenau toe fakakaukau lelei mu’a ki he ngaahi fai tu’utu’uni ‘oku nau fakahoko ki he fonua.
Faka’apa’apa Atu,
William Clive Edwards
9 comments
-
'Oku mo'oni a Huperchain ia, ko e ngaahi ongoongo lahi ia he fale ni 'oku tau fiema'u 'etautolu ke a'u ki he kakai. Ka kou sio au ko e me'a 'oku tonu ke faka'ataa ke share ki tu'a ko e ngaahi comments, 'oku lava e fo'i sino'i ongoongo ia 'o share ko e toe eni 'a e ngaahi comment he koia 'oku maalie mo poini ee
-
Na'e 'ikai ke toe ha taha ia hono fekau 'e 'Akilisi ke malolo pea fakafisi mei hono lakanga he 'oku ta'efe'unga pea ta'etaau pea 'oku 'ikai ke ne malava. Ka koeni kuo heka hake ki he sea pea lea pehee atu e kakai ia kuo hange mai ia mo ene fanau ka nau ka mahaki. 'Ai keke fai e me'a 'oku ke loto ke fai kiate koe 'o fai ki he taha kehe.
-
Nepituno, faka'ofo'ofa e ngaahi fakamatala mo e ongoongo ho'o website ka e manatu ko e fa'ahinga pe 'oku nau access ki ai 'oku nau lava 'o lauu. Ko e toenga e kakaii ko e nusipepaa pe 'oku nau lau mo e ngaahi talk back show 'a e ngaahi letioo, ka ko e kakai tatau pe he polokalama kotoa mo e ta'e mahino lahi 'enau ngaahi me'a 'oku fakahaa mai aii. Ko e fokotu'u atu ke 'ai mu'a ha polokalama ke ngaahi letioo 'oku hange ko e ngaahi polokalama "Ko e lau 'a e ngaahi pepa, pe website" to'o mai ai 'a e ngaahi ongoongo 'oku 'ikai 'ai ia 'e he ngaahi ongoongoo he 'oku takitaha 'i ai pe 'ene bias 'a e kau faiongoongo paipa 'o Tonga, ka e 'ai ke talanoa'i mai 'a e fkmatala 'a Clive ai ke mahino ki si'i kakai e fonuaa. Kapau 'e lava he faka'eke'eke 'o clive 'e Viola ka e mahalo 'e tu'usi mo'oni ai leva 'ene contract 'ana mo e TBC 'i he 'ene 'oatu e ngaahi me'a 'oku fakafepaki ki he tu'utu'uni 'a e PM tu'utu'uni fakaaoao mo fakaehaua ko eni. Ko e fakaloloma ko 'ene fakalongolongo'i e kau faiongoongoo 'i he ngaahi founga fakafufuu ka ne tala he tafa'aki 'e tahaa 'oku loto pe ia ke tukuange 'a e media ke tau'ataina , ka e fakanaafala kinautolu he ngaahi me'a kehe hange ko e 'ikai tukuange ha nau faingamalie ke fehu'ia 'ene tu'utu'uni ko e fakamauu ki he me'a 'a Lavulavu ? Ko e fakataataa mahino ia 'ene tikitato 'oku tau manavasi'i ko 'ene ngaahi tu'utu'uni fkmate ki he kau ngaue 'a e potungaue akoo 'oku 'ikai pe toe ufi ko e taha pe 'oku fakafele hake hono halaa mo 'ene mo'onii kuo fekau'i ia ke mavahe mei he va'a ko iaa.... koe'uhii pe ke fakahuu mai 'ene pone ko ia ko Piveni, ko e mataotao komipiuta ke ne fai e ngaue 'a e 'i he va'a sivi ka e fekau'i e 'ofisa ako ia 'oku ne 'ilo lelei e ngaue ki he sivi ke mavahe mei ai he 'ene talaatu 'oku 'ikai fiema'u ai 'a Piveni ia he taimi ko ia.... Ko e faka'ofa mo'oni 'a Tonga ka 'ikai ke tau fai ha me'a he taimi ni ke ta'ofi e fakaehaua mo e pule kovi, te tau toki hanga hake pe kuo hange 'a Tonga ni koe pule'anga 'o Hitila pe ko Idi Amin 'a e kau taki Pule Fakatikitato 'o mamani kuo mou mea'i 'i he hisitoliaa...Ko e vakai pe 'oku loto ngalongaloo, pea 'ikai ke ne lava 'o tali lelei e 'u fehu'i 'a e media ka 'oku nofo tafa'aki pe hono foha ke fakafonu hono 'atajmaii. KO e fonua temokalatii, 'oku 'ikiai ha me'a pehee ai.. tau feinga leva ke tuku ki tu'a 'a e tokotaha ko enii he 'oku 'ikai ke fe'unga faka e 'atamai, fakaesino mo fakalaumalie ke hoko ko ha PM.... Manatu ki he 'ene fuofua lava pe ki falealeaa... kuo ne talaki ki hono kau poupouu mo teke kakaii ke fei mo tuku ki tu'a 'a e 'Eiki Palemia kuo ne halaa 'a Pilinisi Tu'ipelehake he kuo ne toulekeleka mo puupuuluhi 'e 'ikai ke totonu ke 'i ai ha kau taki pehee 'oku kei ma'u fatongia. Ko ena kuo laka hono ta'u motu'a he 70, na'e te'eki a'u ki ai e tama tu'ipelehake ( Fatafehi) ia he taimi ko ia 'o 'ene PM. Kuo taimi ke lii ki tu'a 'e he kakaii 'a e Palemia na'e fili 'e he kakaii he kuo hee lahi ia mei he loto 'o e kakaii mo 'ikai fai ia ki he loto e kakaiii ka ko e loto pe hono familii mo ia he 'aho ni... Taumu'a 'aki 'a e pule leleii mo e 'ata ki tu'aa, ka e hanganaki pe ia hono taki e pule kovii mo e fai fakafufuu 'ene houtamakii mo e fakaehauaa..... KO e temokalati fefe eni kuo 'i ai 'a Tonga nii 'oku 'ikai ko e coconut he 'oku ifo hono huhu'aa 'ona mo e kakanoo ka ko e temokalati tenga'i siale mohe mo e hana 'oku fai 'aki e tui kahoaa. Tonga ee, te tau feefee.. 'E 'osi e kakai e pule'angaa hono fekau'i ke nau fakafisi ka e 'ikai 'uluaki fakafisi ia he 'oku tokoua hotau palemia ko 'Aki mo Po'oi........
-
Nepituno fakamolemole mu'a, 'e lava ke 'omai 'a e English version 'o e fakamatala 'a Clive Edward felave'i moe founga 'oku handle 'aki 'ehe Palemia.
-
Neu fanongo he kakano 'o e hilifaki tautea 'a e Palemia ma'a Lavu, 'oku 'iai e 'u konga ia ai na'e 'osi 'ai ia 'e Mateni he'ene kolomu fakalotu koeni he Kele'a. 'I ai mo e 'u fakakaukau ia ai na'e 'osi 'ai hake ia 'e he mali koeni 'ene ta'ahine 'oku loea he Customs i he feisipuka, pea teu lava pe au keu pehee ko e kau fale'i ia ko hono loto famili pe ia 'o'ona. Pea hange 'oku ne fakahalaki 'e ia 'a e lipooti 'atita, tatau pe ia mo 'ene fakahalaki hono lipooti falemahaki 'o 'ene puke, ko e vakai pe 'oku puke ka ne tala pe 'oku mo'ui lelei.
Pea kia Lavulavu, 'ikai koaa ne 'osi talaatu keke fakafisi. 'Oua teke tokanga koe ki he te'eki ta'u 1 e tu'u ho fu'u ta he ve'e hala pule'anga, tokanga koe ki ho'o mo'ui lelei he 'e iku tolo maka'i koe 'e ha taha keke mahaki.
Na'e lele mai foki he tv e fe'auhi polokalama fufulunifo 'a e kauleka, kou sio, ke 'ai ha fe'auhi polokalama fufulu loi ia 'a e Pule'anga koeni, ke hokosia mai e fakamanatu e 'aho 'alo'i hotau fakamo'ui kuo manifi e loi. Pea ka mato'o ngata'a e loi, tau 'amanaki lelei ki he teu laka koeni e kolisi tutuku 'atele pea ko e ta'olunga tapuni ia si'otau ki'i pule'anga mo e fonua ne tu'u 'i 'oseni ee! -
KO E KAU PULE KĀKĀ (TONGAN MAFIOSO): Mālō Fk-fofonga Laó ho'o fie mole ho taimi ke fk-ma'ala'ala mai kiate kimautlu ta'e 'ilo lao. Kuo pehē 'e he kau kengi maumau-laó ni 'oku tau vale ta'e ako kotoa. Na'e fk-ofoofo 'enau kikihi'i mai 'a e temokalati, pea kuo mau ō 'o fifili 'i he feinga akó; tā ko ení ko 'enau 'ilo kai mai ki hono kākā'i 'o e si'i kakai kainanga'anga 'o e fonuá.
'Osi atu e fu'u to'u tangata kakato mo 'enau kai e melie 'o e fonuá 'i hono kākā'i e masiva 'ilo 'a e mātu'á. Hili ko iá, Kuo nau hū ki pule'anga 'o taki taha fa'o fa'iteliha 'enau ngaahi kato fāngotá.
Fk-tokanga atu 'Akilisi Pōhiva mo 'Etuate Lavulavu, kuo MAAMA homau matá. Ko ho'o mou kākā'i e kakaí ke mou kai e melie 'o e fonuá 'i ho'o mou pā'usi'i mo lohiaki'i kimautolú hangē ha fanga valé 'e 'ikai puli. -
Fakamalo atu Clive he fakama'ala'ala mahino kuo ke 'omai, pea koe toki me'a fakaloloma ia hono lohiaki'i mata'a'a pehe'i mai e si'i kakai 'oe fonua. Ka koe pango foki he 'oku 'ikai kumi fale'i a 'Akilisi ia mei he 'Ateni Seniale moe Solisitoa Seniale, 'aee 'oku totongi 'ehe pule'anga ke na fai e ngaue ko ia he 'oku 'osi 'iai pe foki e kau mataotao ia he lao 'i hono kau fale'i lolotonga. 'Ofa mia a palemia 'o kumi fale'i ki he kakai totonu, pea tuku atu aa e fanongo talanoa moe fakafinematu'a moe fakama ai pe pule'anga ki mamani.
-
Malo 'ae fakamaama. Pea 'oku mo'oni 'a ho'o lau 'oku 'ohake. Your points raised above is valid and true.
-
Fefe nai e folau? ?..e oange pe ene per diem aana? ?lol