Lāunga ‘a e Ongo-mātu‘a Foomu 7 Ako Mā‘olunga ‘o Tonga Featured
Kōlomu: Totofa ‘o Nuku‘alofa, Vol 2. No. 21.
Fa‘utohi ‘a Sione A. Mokofisi
‘Oku mahino mai kiate kimaua − ko e ongo mātu‘a ‘a e tokotaha kalasi Foomu 7 ‘i he Ako Mā‘olunga ‘o Tongá − kuo faka-politikale‘i (politicalized) pea faka-pone‘i (nepotism) ‘a hono taki ‘o e Potungāue Akó ‘e he ‘Eiki Palēmia ‘Akilisi Pōhiva.
Tā ko e fai eni ‘i he founga kākā faka-pone ke fakatau mai ‘a e polokalama komipiuta ‘a hono fohá, ka e tu‘unga ai ‘a e maumau‘anga ‘o e ngaahi faingamālie ‘o ‘ema tamá ‘i he Foomu 7. Ko eni ‘e ‘ikai ke fai ha fili kapiteni (dux) ‘o ‘ene Kalasi Tutuku 2015; pea faka-mamahitahá ko e teuteu ke hokoatu ki he ‘iunivēsiti ‘i mulí kā ‘e ta‘e ‘aonga ‘ene Sivi Tutuku na‘e toki faí.
Ko e ola sivi “raw marks” kuo tu‘utu‘uni ‘e he Palēmiá ‘oku ‘ikai fokotu‘utu‘u ‘o hangē ko e ola “standardized” ke ma‘u ‘a e tu‘unga taautahá faka-hokohoko (percentile) ‘i he kalasí. Kuo kaiha‘asia ‘e he tu‘utu‘uni ma‘ulaló ni ‘a e fiefia kuo teuteu pea faka‘amu ki ai e si‘i fānau akó. Tautautefito ki he tokotaha ‘oku totonu kene ma‘u ‘a e ngeia ko ia ko e “Kapiteni ‘o e Kalasi 2015,” ko e tuku-fakaholo fakaako kuo fai mai lahiange ‘i he laui-teau ta‘u ‘i Tongá ni.
Pea ‘e ‘ikai tali foki ‘a e Sivi Tutuku ‘o e ta‘ú ni ‘e ha ‘iunivēsiti ‘i muli. Kuo pau ke to e sivi fo‘ou ‘a e fānau Foomu 7 ‘i he ngaahi sivi kehekehe ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘iunivēsiti takitaha. ‘A ia ko e faingamālie na‘e ma‘u fakataha ‘i he polokalama komipiuta motu‘á ‘a e SPBEA (Secretariat of the Pacific Board of Eduation Assessment) kuo mole ia. Na‘e TO$300 ‘a e totongi ‘ema tamá ki he Sivi Tutukú ko ‘ení, pea ‘e toe fakamoleki ‘a pa‘anga lahi ke toe sivi ‘iunivēsiti ki muli. Ko e hisitōlia ako eni na‘e fokotu‘u ‘e he kakai poto, ka kuo omi e kau vale ‘o veteki.
Founga Kākā ‘o e Faka-poné
Talu mei he ‘asi ‘a e Palēmiá ‘i he TV Tongá mo Viola Ulakai ‘i he kamata‘anga ‘o e ta‘ú ni mo ‘eku nāmu‘i ha ki‘i kumā kuo mate − fakatapu atu:
(1) Fakahā ‘e he Palēmia kuo tokolahi ‘a e lāunga ‘a e ngaahi mātu‘á ‘i he maumau e sivi tutuku ‘o ‘enau fānaú; (a) Na‘a ku ‘eke atu leva pe ko e lāunga ‘e toko fiha na‘e fai ‘e he mātu‘á, (b) ka na‘e ‘ikai tali mai ‘e he ‘Ofisi ‘o e Palēmiá, pea ‘oku ‘ikai ‘ilo ‘a e tali ko iá ‘e ha taha. ‘I he ‘eku ngāue ‘i he mītiá, ko e fakatotolo faka-setisitiká ‘oku fiema‘u ‘a e tokolahi ‘o e kulupú (population), pea faka-fuofua ai ‘a e fakafofonga-‘oe-tokolahí (sample) ke sivi‘í pe ‘oku totonu ‘a e setisitiká.
Na‘a ma mahamahalo leva ko e fo‘i fa‘u (contrived) fasitu‘u ‘a e Palēmiá ke faka-faingofua‘i ‘enau fokotu‘utu‘u faka-poné. Pea mahino mai ai ‘e kau kovi eni ki he kaha‘u ‘o ‘ema tamá. Neu fai leva e fakatotolo kau ki he palopalemá ni.
(2) Tokua ‘oku ‘i ai ‘a e palopalema ‘a e polokalama komipiuta ‘o e sivi tutukú; pea na‘e tala tokua ‘e tau mai ‘a e “mataotao” ke fetongi ‘a e polokalama komipiuta (software), lau ia ‘a e Palēmiá. Na‘a ma fie ‘ilo pe ko e hā kuo fetongi ai ha polokalama kuo ngāue lelei he ngaahi ta‘u lahi ‘o ma‘u faingamālie ai ‘a e tokolahi ‘a ia kuo ‘iloa ai ‘a Tongá ni ‘i he tokolahitaha e kau ma‘u Ph.D. mo e ngaahi mata‘itohi fakamo‘oni ako ‘i māmaní?
(3) Pea tū‘uta mai ‘a e tokotahá ni ‘o vave hono tu‘uaki ‘a ‘e ne faka-mafola ‘i he mītiá ko e “mataotao” komipiuta ko Pīveni Piukala: ‘E fetongi leva ‘a e polokalama komipiutá ‘a e Potungāue Akó koe‘uhí ‘oku ‘i ai ‘ene polokalama (software) fo‘ou.
(4) Na‘a ku fakatotolo ko e tokotahá ni na‘e tuli mei he Kautaha Shoreline ko ‘e ne kaiha‘asi ‘a e koloa fakapulipulí (intellectual property) ‘o fakatau ki he kautaha nusipepa ‘a e Palēmiá, Ko e Kele‘á.
(5) Pea ‘i he ‘ene fakamatala kia Viola Ulakai ‘i he TV Tongá, (a) na‘e ngāue foki ‘i he SPBEA fakataha mo e foha ‘o e Palēmiá (Siaosi Pōhiva), pea na‘e tukuange mei ai. Ka kuo na fokotu‘u ‘a e kautaha komipiuta mo Siaosi Pōhiva.
(6) Pea ‘e fetongi ‘a e polokalama ‘a e SPBEA ‘aki ‘a ‘ena “software.” Na‘e fakahā ‘i he ‘ena faka‘eke‘eke mo Viola Ulakaí na‘e ‘ikai tali ‘e he Kau Puleakó ‘o e ngaahi ako mā‘olungá ke fetongi ‘a e Sivi Tutukú ki he “raw marks.” Ka ‘e fakahoko pe ia he ko e tangata‘eiki ‘a Siaosi Pōhivá ‘oku Palēmia, pea ‘e hoko ia.
Ko e Fale‘i Mataotao Totonú
‘I he ‘eku fakatotolo‘i ki ha fale‘i tau‘atāina ke fakapapau‘i ‘a e tu‘uaki ‘a e Palēmiá mo e kautaha ‘a hono fohá, na‘e toe fakamafola mai ‘i he polokalama TV ‘a Viola Ulakaí ‘a Dr. Vesisio Pongi. Ko e taukei mo e mataotao eni ‘a e SPBEA na‘a nau fokotu‘u ‘a e polokalama komipiuta lolotonga ‘a Tongá ni ‘i he ta‘u eni ‘e 28.
Neongo na‘e tatau ‘a e fakamatala ‘a Dr. Pongí mo Pīveni Piukalá, na‘a na felau‘aki ‘i he ngaahi me‘a faka-tekinikale loloto ‘o e polokalama komipiuta ‘a e SPBEA. Pea u fetu‘utaki kia Dr. Pongi ke faka-ma‘ala‘ala mai ki he ‘eku ngaahi fehu‘í ke mahino ange kia kinautolu ‘oku ‘ikai kenau ‘ilo lahi ki he ngāue komipiutá.
Tā na‘e ‘omai ‘e he Palēmiá ‘a Dr. Pongi, pea mo e pule lolotonga ‘o e SPBEA ke fale‘i ‘a e Potungāue Akó. Na‘a na fale‘i lōua ange ki he Palēmiá, mo e Kau Puleako Ako Mā‘olungá, ke ‘oua ‘e fetongi ke ‘ohake ‘a e “raw marks” ka e faka-ta‘e-‘aonga‘i ‘a e polokalama “standardization.” Na‘e faka-ta‘e-‘aonga‘i ‘e he Palēmiá ia ‘a Dr. Pongi mo hono kaungā taki ‘i he SPBEA.
Na‘a ku fifili pē ko e hā hono ‘uhinga kuo vilitaki ai ‘a e Palēmiá ke fetongi ki he “raw marks.” Pea u fakatotolo ki he mahu‘inga ‘o e kalasi polokama komipiuta faka-tatau mo e polokalama ‘a e SPBEA. Koi a, ko hono faka‘ai‘ai ‘o e Palēmiá mo hono fohá koe‘uhí ‘e lahi hake ‘a e mahu‘inga ‘o e polokalama fo‘oú ‘i he pa‘anga ‘e lau-milioná.
‘Oku mahino leva kiate kimaua, kuo feilaulau‘i ‘a e kaha‘u ‘o e ako ‘o ‘ema tamá ‘e he fie ma‘u ke fakatau mai ‘a e polokalama komipiuta ‘a e Palēmiá mo hono fohá. Kuo fakamanamana mai foki ‘a e foha ‘o e Palēmiá tenau fai faka‘ilo ‘eku fekumi faka-totoló mo ‘eku ngaahi fakamatala ‘i he mītiá. Pea u tali atu: “Go ahead, make my day…sue me.” Pea talu ai, he ko e me‘a kotoa na‘e pu‘aki mai mei honau ngutú.
Ko ena foki kuo tu‘utu‘uni ‘e he Palēmiá ke kumi e pa‘anga $150,000 ke totongi ‘aki ‘a e “fale‘i” kuo fai ‘e Pīveni Piukalá. ‘A ia ko e hokohoko atu eni ‘enau kai faka-pone‘i ‘a e Pule‘angá ka ‘oku te‘eki ai kamata ha ngāue ia. Na‘e tala foki ‘e he Palēmia mo e Minisitā Pa‘angá ‘oku ngāue ta‘e totongi ‘a e foha ko Po‘oi Pōhiva. Pea toki ‘ilo mai ki muí ni, tā ‘oku ‘i ai hono vāhenga ‘oku totongi ai ‘ene folau holo mo e Palēmiá; ‘ikai ‘oku tu‘u ke mo‘ua (indemnification liability) ‘a e Pule‘anga Tongá ‘o ka lavea pe mate ‘a Po‘oi ‘i he fefolau‘aki faka-pule‘anga ‘a e Palēmiá?
(Ko e talēkita ‘a Sione A. Mokofisi ‘i he English-Journalism & Languages ‘i he Tonga International Academy ‘oku lolotonga liliu hingoa ki he Moana University.)
4 comments
-
MĀLŌ ALOITALAU KAWASAKI...mahalo na'e totonu ke fai ha'o ki'i fakatotolo pea ke toki pulusi mai ho'o fakakaukau ki tu'a ki he 'ātakaí 'o e mītiá. Mahino foki, 'oku atā ki he taha kotoa ke fakaanga'i ho'o 'utá mo ho'o fakamatalá.
'Oku 'ikai tatau 'a e founga "dux" 'a Nu'usilá mo e "valedictorian" 'a 'Ameliká. Ka 'oku na tatau lōua 'i he 'ikai lava ke toki tu'u hake pē 'i he toenga faka-'osi 'o e ta'ú ke fili e tu'unga faka-hokohoko 'o e Foomu VII 'i NZ, pe ko e Kalasi 12 'i 'Ameliká. Kuo faka-ma'ala'ala mai foki 'e Dr. Langitoto Helu (palōfesa fika) 'a e faikehekehe 'o e ola "raw marks" mo e "standardize" 'i hono faka-'aonga'i 'i māmani kotoá. Pea 'oku tatau lōua pē 'a e ongo foungá ni 'i hono faka'aonga'i 'o e ola "standardize."
Ko e Sivi Tutuku 'a NZ 'i he Foomu VII − 'oku ou tui − 'oku ma'u ai 'a e kapitení he ko e Sivi Tutukú 'o e ta'u faka'osí ko e faka-kãtoa ia 'o e ngaahi lēsoni kuo nau ako ki ai talu 'enau hū ki he ako mā'olungá, hangē ko THS. Ko e mā'olunga haha 'oku faka-'availsi ki he faka-peseti 'e 100%. Ko e "valedictorian," 'oku 'ikai ko e sivi faka-'angataha, ka ko e faka-'availsi (standardize) 'o 'enau ngaahi sivi mei he 'enau ngaahi kalasi kotoa mei he Kalasi 9 ki he 12; ko e mā'olungatahá ko e 4.0 GPA (grade point average).
Kaekehe, 'oku faka-'aonga'i 'a e ola "standardize" 'i he founga "dux" mo e "valedictorian" faka-lōua. Pea 'e 'ikai ma'a mo taau ia ki he fānau akó ke tānaki faka-vave'i noa'ia hake pē 'a e "raw marks" ke ma'u 'a e kapiteni 'o e kalasí. 'Oku ta'e faka-potopoto 'aupito 'a e tu'utu'uni 'a e Palēmiá mo 'e ne kau fale'i. He 'oku mamaha 'aupito 'enau 'ilo ki he mala'e akó.
'Oku totonu ai kenau fanongo ki he fale'i 'a e kau mataotao kuo nau ako mo e fakamo'oni 'aki honau ngaahi mata'itohi. Na'e ako 'ifē, pea ko e mata'itohi 'o Pīveni Piukala 'i he hā 'oku ne fale'i ai 'a e Palēmiá ke maumau ai 'a e ta'u ako faka'osi 'a e fānaú? -
Tulou!
Kei lava pe ke fkfuofua'i e he new system ha Dux o e api ako aki e analaiso mo e fengaueaki a e system motua mo e system foou he nae toki liliu pe he mid term pea i he ene pe he kuo pau ke kei fengaue aki pe system motua mo e foou ki hano fkfuofua'i ha Dux pe Valedictorian fk Amelika British ko e Dux Amelika Valditorian pe ko e Kapiteni fktonga. Ke keimma'u mauluta 'a e nga'ahi tukufkholo mo e Kamataanga onha Apiako mo ena ngaahi moto takitaha ! Ki he Minisita pe ia 'oku ai pe ene totonu ke ne 'compromise' pe tene toe vaka'i ha founga e potupotu tatau ai a e me'a ni!
Tau mai A nae osi liliu o lava ha tau e taha ko e liliu nae toki fai i he sivi vae ua tau, ke kave kave loa mo falo fusufusi AU e tu'utu'uni a e Tama Palemia! Ko e liliu oku lelei, KA ke palanisi mo potupotu tatau a e fengaue aki a e Minisita Ako mo ene kau ngaue pea femahino'aki mo melino pea tokai mo e Ongo a e kaka,i a e Tama Tui mo e ngaahi kupu fekau'aki kotoa ika'i Ko Kioa pe ke kumi ai hato ongo'ongo mo fkilonga'i ai hoto taimi pe Ko ha toe uhinga tae fkpotopoto hono taofi ke i ai ha Dux o e Api
'Oku tau osi ilo'i ae fkpiti mo e ngaue tae totonu ke lava ke ma'u paanga a e kautaha Komipiuta laumiliona mei he Puleanga pea mooni mo e launga kei taimi pe ke fai hano TRIM atu e ngaahi tafa'aki oku ne uesia a e Potungaue Ako pea au pe ki he Palemia mo enau kau Ngaue, lolotonga ia fili e he Puleako mo enau Board aki enau fkutouta lelei mo enau fkfuofuai lelei ako ae fanau fokotuu atu haa mou Dux pe oku 4 pe nima ke fai ha ngaue ki ai pea feloto'i ki a. He ko e fkvalevale aupito a e kumi ongoongo ko eni moe kumi honau masiva he funga o e masiva a e Puleanga mo e funga he feinga mo e ako ae fanau ke nau fklakalaka pea malava ke hu ki ha Univesiti tae toe sivi makehe oku ou kei tui pe mo amanaki lelei oku totonu ke i ai e Dux pea fengaueaki system motua mo e system foou fkapa'apa atu
Ako Maolunga a Tonga.
Ko e Ako, ko e Maaimo'a a e Tama Tu'i Hono IV, Taufa'ahau Tupou IV, kuo ne hala pea totofa i Malae Kula ko enau fokotuu tuu ia ke makatuunga aki a e "Ki he Lelei Taha" Pea Fau aki e tau mua a e fanau mo e matua ke tolo'aki e feinga fkfoituitui a e Tamasii ako Tonga High School kotoa I Tonga.
Pea I he ene pehe oku totonu mo ai e totonu a e Tama Palemia ke ne vakai Ki he tafa'aki kotoa mo lelei fklukufua (wholesome ) a e tupulaki fkatamai, fklotu, fkmonua, fkAko, fksino, fklaumalie, fksino, fkpolitikale, fkfaiako mo e va a kotoa ke ne malu'i a e melino mo e uouanga taha a e Puleanga, fonua O Tupou mo hono kakai a ia ko e Aofangatuku 'oku a e 'Otua pea mo e Tu'i O Tonga , Ki he Palemia 'O Tonga mo ene Board lolotonga mo ene kau ngaue I he Potungaue ako 'where there is a will there is a way'.
Ke tau Lotu mo hufia a e Palemia O Tonga ke ne tataki a e Puleanga o fktatau mo e fingalo o e 'Otua ! oku ou tui mo amanaki lelei e lava pe ke fkfuofua'i ha Dux Ki he tau ni aki a e fengaue'aki a e System Motuapuaka mo e system foou aki hano analaiso fktuu tuunga o e nga'ahi Lesoni mo e ngaue a e tokotaha tuu kimua kotoa kuo fokotuu Mai e he pule ako mo e kau faiako ke Dux oku I he aofainima o e Palemia ke ne vakai Ki he Dux ke I ai ha Dux o e Api Ako pea ko e maa'imoa a Tupou IV Lotu mo e hufia!
Tua 'Ofa atu ! -
kuo fk'au eni ketau tuu hake o fai e ngaahi comments Ae kakai taeako, mahalo ku sai ke tuku e atamai Lelei Ki tafaaki katau ai e me'a ae kau atamai kovi he Koe Mea ia oku noo'i mai ehe ki'i kau Toki fai ako fklangalea e niihi ihe THS.., feinga ke tuku hoomou fklangalea na'a faifai Kou taaaki hingoa atu kiamoutolu ke ilo ehe media hoomou mea Oku fai e Loto kovi kihe fanau Ako mo enau ngaahi matua , Kapau Oku vale kua ho'o kii Tama peake fai e mea ae vale kohoo holi ke Dux hoo Tama he naake ha'u meiha famili moha atakai ako , manieeeee talu hoo mou miO'i e meani mei he tau kuo osi tau atu ke oua Pe naa Dux ha kii Taahine Teumohenga ..kae toe fefe oku ou vakili e famili ni ne Dux pe mei kui kii taahine Teumohenga o a'u mai kiheene tamai pea oku totonu pe ke au mai kia nautolu...naamo u lalo uaea'i e tau Kuo osi ikai ma'u ehe kii tokoua lahi pea tau atu ehe kii tuongaane lahi , sai he koena tena osi mai mei Fiji mo hona Dr...pea koe haa hamou lau , ofa mai o tukunoai pe raw mark ia ae si'i ki kuli ai moutolu e Maaka oe fklotoapiako kae tuku a e ka kakaa he konono mo'oni ia oku iai e loto ia oe kii faiako science lalo kuava a lavulavu kihe kii ofefine o Eti...ongo kii finematua matai pilau pilikuu koena he THS oku mo osi ilo pe hoo mo feinga mate ke oua naa ai ha Dux oe tau ni ongovale ta'e'uto toki fokotuu hake pe ke ikai ha Dux oe THS he last min, oku mo pehe teu tae hakule keu ilo hono lukufua oe meani kau taaki kimoua mohoomo kii kakai kemou ninimo hoomou mio'i...what goes around comes around..pea mou Tali kihe ngaahi consequences oku vave ni hoomou tulihopo.....sio hifo kihe atakai kumou omi mei ai ...hoiaueeee,,,tau comment fktaeako he koe mea ia kumou pole'i mai..ta oku totonu ke oua toe iai moha Dux oe toenga ako oe puleanga kotoa kihe tauni he koe mata'aa'aa hoomou kakakaaaa kau faiako THS, tuku e raw mark kihe university kae ai emoutolu e mea naamou anga kiai, koe Liliu koena nae totonu ke fai ia he tau fiha kuo osi pea fkpaasi meihe kapineti tuku a THS hoomou kii fklotoapiako moe fklangalaspeak..Te tau valeeee
-
Koe taha 'eni ha tu'utu'u ni ngalivale mo Fkma, 'oku 'amanaki fkhoko 'ehe Puleako moe kau faiako kotoa 'oe THS, 'o kapau 'oku mo'oni 'ae 'ongoongo 'oku tuku mai fekau'aki moe Kapiteni 'oe 'Apiako kihe 2015.
1.Na'a ku fanongo kihe kanokato 'oe talanga 'oe Radio Tonga. Dr Uhila Fasi (Pingi) pea na'a ne 'omai 'ae mahino lelei kihe loto puputu'u moe afungi 'oku lolotonga mou'a ai , 'ae fu'u kakai toko lahi fekau'aki moe visone kihe Ministry of education 'ae Pule'anga Fo'ou.
2. 'Oku te 'ongo'i halaia, kapau 'oku 'omai ha tu'utu'u ni fk ngaue pea 'ikai kete hanga 'o fkhoko kihe lelei taha.
3. Vakai na'a 'oku kohu 'ae Pule'ako THS he teke mai 'ae kau ako tutuku na'a nau alu 'o ave ae tohi tangi kihe Ofisi 'oe Tu'i.
4.Fk'ofa tama 'ae Tonga High?? koe 'ikai lava 'ehe Puleako moe kau Faiako 'o kumi ha fo'unga ke fo'aki 'ae Kapiteni pe Koe Lelei Taha kihe tamasi'i 'ako 'oe 2015.