22/10 - 'Aho Hotau Lavaki'i Featured
FILIHI
22/10 – ‘AHO HO TAU LAVAKI’I
Nuku'alofa, 27 'Okatopa 2015. Kuo tohi he hisitolia ‘o e fonua ‘a e 16/11 ko e taha ‘a e ngaahi ‘aho fakaloloma taha he hisitolia ‘o e fonua ‘a ia ko hono tutu ‘a Nuku’alofa he ‘aho 16 Novema 2006.
Ko e ngaue pango ko eni ne taki ia ‘e he kau Temo moe ni’ihi kehe ‘a ia ne iku ‘o faka’ilo ai kinautolu ka ne hao pe ‘a e meimei ‘a e kau taki kotoa he ngaahi hopo ne nau kau ki ai. Ne mole ‘a e mo’ui ‘e 8 pea fakafuofua ki he mole ‘a e ngaahi koloa ‘a e kakai taautaha mo e ngaahi pisinisi ‘o Nuku’alofa ne fakafuofua ki he $110 miliona ho nau mahu’inga. Ko e taha ‘eni ha ngaue pango lahi taha kuo hoko ho tau fonua ni.
Ko e ‘aho fakaloloma ‘e taha ho tau hisitolia ko e ngoto ‘a e Princess Ashika he ‘aho 5 ‘Akosi 2009 ‘o mole ai ‘a e mo’ui ‘e 73 nai pea totongi ai ‘e he pule’anga ‘a e meimei $5.8 miliona ko e huhu’i ‘a e ngaahi mo’ui ne mole. ‘Oku kei tau’anga’a ho tau ngaahi loto he mole lahi ko ‘eni pea ‘e laui ta’u pea toki mavahe mei ho tau ngaahi ‘atamai ‘a e fakaevaha ko ‘eni.
Ko e tolu ‘aki ‘eni ha ‘aho fakaloloma mo’oni ki he fonua ni – 22/10 pe ‘aho 22 ‘Okatopa 2015.
Ko e 22/10 te tau talanoa fakataataa pe ko e ‘aho ne toe tutu ai ‘a e Pule Lelei mo e Fakamaau Totonu ‘e ‘Akilisi Pohiva mo ‘ene kau Minisita moe kau Fakafofonga Temo PTOA. Pea ko e mofia ko’eni mahalo ‘oku lahi ange hono nunu’a kovi ki he kaha’u ‘o e fonua he 16/11.
Ko e taimi ne paloti ai ‘a ‘Akilisi mo ‘ene Kau Tama he Fale Alea ke ‘oua ‘e tali ‘a e Lipooti ‘a e Komiti ki he Totonu ‘a e Fale Alea, pea tuku ai ha toe alea’i ‘a e maumau lao ne vetehia ki ai ‘a Lavulavu ‘a ia ‘oku kau ai ‘a e tukuaki’i ki he mole ‘a e lauikilu ‘i he ngaue he fosoa ‘o Talihau ‘i Vava’u, ko e tuki tapuni ia ‘o tanu ‘a e Pule Lelei mo e Fakamaau Totonu he fonua ni. Hei’ilo pe ne a’u ‘a e fakakaukau ‘a ‘Akilisi ki he loloto ‘o e me’a ni pe ‘ikai, ka kuo tohi he hisitolia, ne nau lavaki’i ‘a e ‘amanaki ‘a e kakai ‘o e fonua he 22/10, pea ku o mole ‘a e falala ‘a e tokolahi meiate kinautolu neongo ai pe ‘enau feinga ke toe kumi ha fakamatala malie ki he me’a ni pea ku o uesia lahi ‘a e ‘imisi mo e ngeia ‘o ‘Akilisi mo hono tu’unga Palemia he me’a ni.
Ko e pango ‘o e me’a ni, he ne ‘osi pe ‘a e tangi lo’imata. vetehia mo kole fakamolemole ‘a Lavu ‘i Fale Alea, pea ‘aho pe hono hoko kuo kamata ‘ene ha mai he letio mo e ongongo TV ‘o talamai ne ‘ikai kene fai ‘e ia ha hala ‘e taha, pea ne ‘ikai mole ha pa’anga ia he’ene ngaue. Ka e pulusi mai ‘i he Taimi ‘o Tonga ia (‘aho 23 ‘Okatopa 2015) ‘a e ngaahi fakamatala mei he Lipooti ‘a e ‘Atita ‘a e Pule’anga ‘o faka’auliliki mai ‘a e ngaahi ngaue hala’aki ‘a e pa’anga mo e koloa ‘a e pule’anga ki he fosoa ‘o Talihau.
Mei he ngaahi me’a ne hoko he Fale Alea, ko e ngaahi me’a ‘eni ‘oku tu’u ho tau ‘atamai:
1. Ne ‘ilo kotoa ‘e ‘Akilisi mo ‘ene kau Minisita ‘a e hala ‘a e ngaue ‘a Lavu mei he Lipooti ‘a e ‘Atita, ka na’e ‘ikai ke nau loto kinautolu ke hoko atu ‘a e founga ngaue (process) ‘a e Fale Alea ke a’u ki he fakamaau’i faka-fale alea ‘o Lavu. Ne nau paloti kinautolu ke ‘oua ‘e tali ‘a e Lipooti ‘a e Komiti ki he Totonu ‘a e Fale Alea, ‘o melemo ai ‘a e Ho’ata Ki Tu’a, Taliui ki he Kakai, mo e Pule Lelei.
2. Ne kau ‘a e Palemia, Minisita Pa’anga, Minisita Lao mo e Minisita Polisi (mei he Paati Temo ‘a ‘Akilisi) he paloti ke ‘oua tali ‘a e lipooti pea ‘oua toe hoko atu ‘a e fakamaau’i ‘o Lavu ‘i Fale Alea. Ko e kau ma’u mafai ‘eni ‘oku tonu ke nau takimu’a hono tu’uaki mo tauhi ‘a e Pule ‘a e Lao, Pule Lelei mo e Faitotonu he fonua ni. Ka kuo nau paloti kinautolu ke ‘oua ‘e tali ‘a e Lipooti ‘a e Komiti mo e ngaahi fokotu’u ‘a e ‘Atita ‘oku tu’u ai.
3. Ko e tamate’i ‘o e founga (process) fakamaau he Fale Alea ka e ‘ave ki he Palemia ke faitu’utu’uni ki ha tautea ‘o Lavu, ko e mavahe ia mei he Pule ‘a e Lao (rule of law) pea ko e fakaehaua’i ‘a e mafai faka-Konisitutone ‘o e Fale Alea ‘oku ha he Kupu 75 ‘o e Konisitutone. Ko e to’onga ‘eni ia ‘oku fai ‘e he kau tikiteita mo e kau pule fakaleveleva pea ‘oku maumau’i ai ‘a e ma’uma’uluta fakalao ‘a e Konisitutone ‘o e fonua.
4. Ko e ‘ave ‘o e tautea ‘o Lavu ke fai tu’utu’uni tokotaha pe ki ai ‘a e Palemia ko e pusiaki’i ia mo fafanga ke sino nge’enge’e ‘a e filifilimanako mo e fakapone he fonua ni. ‘E tatau ai pe pe ko e ha ‘a e tautea ‘e fai ‘ehe Palemia kia Lavu, ‘e kei lau pe mo tukuaki’i ia ‘e he kakai. Ko ia ai, kapau na’e fakakaukau loloto ange ‘a e Palemia ‘e fakaalaala mei he me’a ni pea tu’u ‘ataa mei ai, ke ngali ma’a, he ‘oku pelepelengesi hono tu’unga mo hono ngeia he ko e Palemia ia, ka e ‘oho ia ke tuku ki ai ‘a e fai fakamaau mo e hilifaki tautea ‘o Lavu, ke kape atu ki ai ‘a e kakai ‘oku ‘ikai ke nau fiemalie ki he’ene me’a ‘oku fai?
5. Ko e ha koaa ‘oku manako kotoa ai ‘a e Palemia mo e kau Minisita ‘ia Lavu? Taha pe ‘a e ‘uhinga - he ‘oku nau ma’u monu (benefit) kotoa mei he ngaue ta’emaau ‘a Lavu. Ko e taha ‘a e me’a mahu’inga taha ki he kau Minisita mo e kau Fakafofonga Kakai ko e hala, pea ‘oku nau kole kotoa kia Lavu ke tanu ho nau ngaahi hala. Pea ‘ilo pe ‘e kinautolu ‘a e faihala ‘a Lavu fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni (procurement process) ‘a e pule’anga, ka nau fakakuikui pe, pea toe sai pe ia kia Lavu, ‘o fai faiva ta’e malolo pe ia, pea fakautuutu ai pe hono manakoa ‘e he kakai ‘o e ngaahi vahe fonua, ‘o tatau aipe pe ‘oku hala ‘ene founga pe ‘ikai. Kuo sai’ia ai pe ‘a e Palemia ia, mo e kau Minisita, mo e kakai tokolahi ‘ia Lavu, ‘o tatau aipe pe ‘oku ngaue kovi’aki ‘a e mafai, mo e lao mo e ngaahi tu’utu’uni faka-pule’anga pe ‘ikai, sai kotoa pe ia “tokua ‘oku lelei ‘a e ngaue ‘a Lavu ki he kakai”. Malie mo’oni mo toe lelesoni ‘a Lavu ia…moe Palemia pe ….moe kau Minisita pe…lelesoni kotoa.
Kuo monuka ‘a e Pule Lelei moe Fakamaau Totonu he 22/10. Fiema’u ke tau manatu’i ma’u pe ‘a e ‘aho ko ‘eni, ko e ‘aho ho tau lavaki’i. Tau kole ki he kau Taki Lotu kotoa ‘o e fonua ni ke tau lotu, ‘aukai, fakaefuefu mo fakatomala he kuo tau faka’auha ‘a e ngaahi fakava’e ‘o e Pule Lelei mo e Fakamaau Totonu he Pule’anga ni.
10 comments
-
Vuna mo 'Aisake na'a pehe ne na paloti ke 'oua tali e lipooti tokua ko e kole 'a e Palemia ke ne tautea 'a Lavu. Ko fe kupu he konisitutone 'oku ne fakamafai e Palemia ke fai tautea. Hala 'ata, koe mafai tautea ko e tu'i 'i he fokotu'u 'a e Palemia ko e kupu 51 (a) ia.
Fakakatoa kuo lohiaki'i taufua 'e he palemia, minista lao, minisita pa'anga mo e kotoa 'enau kau gang 'a e fonua. Mahino pe ngaahi fakatonuhia 'a e me'a 'e hoko kia Lavu 'e kei fakahaofi pe he ko e tangata na'a ne tanu e 'u hala 'o e kau gang 'aki 'etau pa'anga pea toe toho sieke mei ai hono foha mo hono hoa he founga ta'etotonu. Kei tika pe ia. Kapau 'oku pehe 'a e minisita na'e petipeti'i 'e he Palemia ko 'ene lelei taha ia pea huanoa 'ene minisitaa kovi taha, neongo 'oku nau kovi kotoa pe.
'Oku ou tui mo poupou Temokalati 'i he 'amanaki 'e hanga 'e he polokalama fakafo'ou mo fakamolemole, faitotonu, fakamaau totonu etc. 'a e palemia 'o fakatonutonu e ngaahi me'a na'e lau 'e Mateni ko e precedence ke hangatonu. Me'apango, kuo nau ala ki ai pea kuo toe piko mamahi e totonu. -
Masi'i 'Akilisi, ko e talu si'o hohoi ke ke Taki e fonua mei 'anefe'ia. Faifai ee pea anga'ofa 'a langi 'o 'oatu e faingamalie, ko ho'o tu'u mai pe eni 'o haveki e fonua. Me'afaka'ulia fai e nofo atu mo e 'amanaki teke 'alu hake 'o fai hotau loto, 'alu hake koe 'o fulihi hotau 'uto. Na kuo ke fakapikopiko koe he tataki e fonua, ka ke si'i malolo aa koe ki Si'atoutai 'oku nonga mo molu!
-
'Oku mo'oni foki Tataliatu ho'o fklavelave 'oku fai. he ko e talanoa ia 'o e 'aneafi. Ko 'enau kalanga mai 'a e TEMO MO 'AKILISI he fehaalaaki e ngaahi pule'anga ki mu'a. Ka kuoha e 'aho ni. Me'a ia 'oku ui ko e kehekehe e ngutu mo e me'a 'oku fai. Kuo ha e tala ia kuo nau fanau'i fo'ou he tohi 'a 'Akilisi kia Clive pea kuo nau hanga kimu'a. Kuo ha e 'aho ni. 'Oku malie 'a e mimio mo e mio'i 'oku fai 'e he Palemia he taimi ni.
Kuo mahino pea mata'a'aa 'enau me'a 'oku fai he taimi ni. Toe fkoli atu mo Mateni he feinga holo ha me'a ke hu o toi ai. -
'Oku mahu'inga foki ketau talanoa he facts moe mo'oni 'oku lolotonga hoko ka 'oku 'ikai ko hono fakamafana ai pe 'a e me'a tatau moe ngaahi me'a 'oku 'ikai ha fakamo'oni pau kiai. 'Oku 'ikai foki ke 'uhinga 'a e fehalaaki na'e hoko ke toe fakahoko pe moha fehalaki ia ke fakatonutonu 'aki. 'Oku malie he 'oku mo'oni e lau 'a e paloveape..."Te Leleva pe a Te ai pe Pokumei". 'Oku 'uhinga ia ki he lea 'a 'ilo pea lea ai pe moe 'ikai maa'usia.
-
Malo Admin, fekau atu e kau komeni koia ke oo ki he Kele'a he ko e Kele'a pe 'oku hoko e loi ko hononau ma'u'anga ivi. Nau fakatau e loi mo e lau'ikovi'i e kakai ko honau halanga ki fale alea ma'u mei ai e pa'anga lahi 'o fafanga 'aki honau famili mo ta mo'ua hopo, tutupu hake ai pe mo e aka 'o e loi 'alu'auha ai pe mo e loi ki he pa'angangalu!
-
'Oku 'i ai 'a e ngaahi komeni 'oku 'ikai ke tukuange atu he 'oku talanoa mai ia he ngaahi tukuaki'i 'oku 'ikai fakapapau'i mei he Pule'anga motu'a. 'Oku tau talanoa pe heni he facts pea moe anga 'etau fakakaukau ka 'oku 'ikai koe 'omai e ngaahi me'a he kuo hili 'a ia 'oku 'ikai ha fakamo'oni ki ai pe koha tu'utu'uni ka koe fakamahamahalo pe. 'Oku 'ikai 'atu he ngaahi 'atikolo 'a e Nepituno ha fakamahamahalo ka koe mo'oni (facts) pea na'e hoko pea lahi mo hono ngaahi fakamo'oni pea tau lele pe 'i lotohala he issue kae ifo mo mahino.
-
Ko 'Akisli Pohiva koe hulihuli 'o Siutasi pea 'oku totonu pe ke hu'u atu ki he iku'anga tatau. 'Oku kau kotoa pe kiai moe kau memipa 'o e Kapineti kae tautautefito kia 'Aisake Eke mo Vuna Faka'otusia mo e ki'i fakafofonga 'oku ne fa'a tukuaki'i e faihala he kele'a Mateni Tapueluleu.
-
'Oku malie e founga hono fa'ao e mafai mei he Fale Alea ki he Kapineti...Faka'ilo faka-Fale Alea pea paloti'i ke tautea mei Kapineti..'ikai 'oku ne kaiha'asi e fo'i mafai ko ia mei he Fale Alea 'aki pe paloti ne nau loto taha ki ai?...pea koeni 'e toe fai fakamaau tokotaha pe ia ki he tautea..hange kiate au ko e mafai ia 'o e fakamaau'anga 'oku 'asi he Kupu 75 konga 3 kuo toe fa'ao atu mo ia ki he Palemia ...kuo hange eni kuo fa'ao kotoa e mafai mei he Fale Alea , Kapineti mo e Fakamaau'anga 'o faitu'uni pe ki ai e Palemia...ko e fakatata totonu eni e me'a koe tikitato he 'u fonua 'i mamani..Judge , juror and executioner all in one...me'apango 'ikai pe toe ai ha taha ia 'i ai hano konisenisi pe kete ke tu'u ma'ae totonu he kau akonga 'e toko 12 'a 'Akilisi...
-
Kia Tu'ivakano
'Oku ou faka'apa'apa mo fokotu'u atu ke veteki a ho Fale 'Eiki, pea saupulu homou vaka, kuo taimi ke 'oatu ha kau memipa 'oku 'ikai hano lekooti faihia mo ngutulau mei he Fakamaau'anga pea mo kinautolu 'oku teuaki mai hanau hopo 'i he kaha'u vave mai.
Ko e nanunga kuo hulu'i mai mei ho fale 'eiki, kuo ne to'o e falala 'a e kakai 'o e fonua, 'oku mou ta'etoka'i 'a e le'o 'o e kakai, pea mou ta sipinga kovi ki he kaha'u 'o e fonua kenau fakahaofi a e faihala, kaiha'a mo e kakaa ... pea kuo lau pe 'a e tukuhau 'oku mou me'a'ilo 'aki ko e koto lau40.
'Oku ou fakatauange ke ke ma'u ha lotohangamalie ka ke fakatokanga'i 'a e fokotu'u ni ketau ma'u ha kilisimasi fonu 'i he melino. -
'Ou kau eni he article lelei mo'oni 'ene hulu'i tonu mai e me'a ku lolotonga hoko hotau pule'anga ni
'oku toe fkoli atu mo e feinga holo 'a e Minisita Pa'anga 'Aisake Eke ke kumi tonuhia holo h media he taimi ni hange ko ia kuo ne toutou fkha.
FU'U FKOLI PEA FKNATU KETE