'Ikai Fakalao Fa'u lao 'i Fale Alea ke Fakangatangata e Ngaluopé ^Featured

NUKU'ALOFA, TONGA: Ko e lao faka-angaanga mei Fale Alea 'i he uike kuo 'osí 'oku nau maumau'i 'a 'etau tau'atāina paaki mo e pulusi 'i he Konisitūtoné. 'Oku totonu ke 'ilo 'a e faka-ngatangata faka-Konisitūtone ko 'ení 'e 'Eiki Minisitā Fetu'utakí Siaosi Sovaleni, kimu'a pea ne toki 'ohake 'i Fale Aleá.

Na'e 'ikai ma'u 'e he kau Fakafofonga Fale Aleá ha taimi fe'unga kenau lau mo alea'i 'a e fokotu'utu'u 'o e lao ko 'ení.  Ko e feinga'i 'a 'Eiki Minisita Sovaleni ke mapule'i 'a e Ngaluopé, ka 'oku lavea ai 'a 'etau tau'atāina fakahā-lotó, mo e tau'atāina leá. Na'e faka-vave'i hono tali 'e he Falé 'aki 'a 'enau ongo-māfaná (emotions), ka 'oku 'ikai ko e fakakaukau faka-potopoto.

Ko e Ngaluopé (Internet) ko e founga fetu'utaki ia 'e taha 'o hangē ko e fa'utohi 'i he nusipepá, ko e põtalanoa 'i he letiō, mo e ngaahi 'imisi mo e ongo 'enau fetu'utaki 'i he TV. Ko e Ngaluopé 'oku pulusi ai 'a e fiema'u 'a e tokotaha kotoa kenau fetu'utaki faka-polofesinale, mo 'enau fetu'utaki faka-kaume'a ki honau kāinga mo e ngaahi kaume'á.

Kuo tuputupu māmālie 'a e taukei faiongoongó mei he ngaahi founga paaki pepá mo e fetu'utaki 'ilekitoloniká (letiõ & TV) ki hono faka-kaunga kotoa e kakaí ke pulusi 'enau "tau'atāina leá." Na'e fuoloa e mapule'i 'e he nusipepá, lētiō, mo e TV 'o faka-ngatangata 'a e malava 'o takitaha faka-mafola hono loto mo 'etau faka-'uto'utá ke 'ilo ki ai 'a e kakaí kotoá.

Maumau'i Nofo Pulipulí pē Ta'ofi Tau'atāina Leá?

'Oku maumau'i 'e he Lao Faka-angaangá 'etau totonu "tau'atāina leá;" ka 'oku 'ikai ko e hala-loto'api 'i he 'etau "nofo pulipuli" (privacy), he 'oku 'ikai malu'i ia 'i he Konisitūtoné. Ka 'oku 'ikai ke talanoa'i 'a e fekau'aki 'a e Ngaluopé ia mo hono malu'i 'o 'etau tau'atāina leá 'i he Konisitūtoné.

Ko e taukapo'i 'o e "malu'i 'o 'etau fānaú" mei he ngāue kovi 'aki 'o e Ngaluopé oku 'ikai totonu ke maumau'i ai 'etau totonu tau'atãina leá. Pea 'oku 'ikai totonu ketau manavahē ki he ngaahi faka-siosio mata'i-fa'o mo e fakaongoongo sipai 'o e kau ngāue faka-Pule'angá. 'Oku 'i ai 'etau totonu ketau lautohi, mamata 'i he ngaahi 'īmisi TV mo e komipiuta, 'etau ngaahi fa'utohi, mo 'etau feinga ke pulusi 'etau ngaahi fa'utohí, ta'angá, mo e fa'uhivá.

Kuo 'osi mapule'i 'i he laó 'a e tuatea ki hono pulusi 'o e ngaahi fa'u ta'e taau mo ta'e fe'ungá. Pea 'oku malu'i 'a e fānaú 'i he founga "pule 'a e mātuá" 'i he ngaahi komipiutá, mo e ngaahi telefoni to'oto'o 'oku lava 'o ma'u ai 'a e Ngaluopé ('oku 'ikai lava ma'u e Ngaluopé 'e he telefoni to'oto'o kotoa). Ko e fatongia eni mo e totonu 'a e mātu'á ke mapule'i 'enau fãnaú; ka e 'oua 'e maumau'i 'a e totonu tau'atāina lea faka-lukufuá.

'Oku ou taukapo'i ki he kau faiongoongó 'i he mītia 'a Tongá, kenau faka-fepaki'i 'a e lao ta'e faka-konisitūtone ko 'ení. 'Oku toitoi mai 'a e kau fa'ulaó 'i he faka'ofa 'o 'etau fānaú kenau fa'u e ngaahi lao ke tata'o ai 'etau totonu tau'atāina leá, mo 'etau tau'atāina ketau fili fakapotopoto taautahá.    

Sione A. Mokofisi - mba
Talēkita English-Journalism & Languages
Moana University - na'e 'iloa ko e "Tonga International Academy"
Havelu, Tongatapu.