Fehu'ia e Taukei 'a Piveni Piukala Fakatotolo ki he Holo 'a e Ako Featured
Palēmia 'O Tonga, Samuela 'Akilisi Pohiva Mo Paula Piveni Piukala
Nuku'alofa, 23 Sepitema 2015. ‘Oku ‘i ai ‘a e hoha’a lahi ‘i he kakai ‘o e fonua ‘i hono talaki ‘e he ‘Eiki Palēmia ‘e kamata ‘i he ta’u ni ‘a e foki ki he maaka to’ofua (raw marks) ‘a e ngaahi sivi faka Pule’anga ‘a e fonua ‘o ‘uhinga tokua ko e konga ‘eni ‘o e faito’o ki he holo ‘a e ako ‘i he fonua.
‘Oku mahino mai foki hangē koia na’e hā ‘i he ongoongo ‘a e Letiō Tonga ‘i he ‘aho 21 ‘o Sepitema ko e holo ‘a e ako ‘i he fonua talu mei he 2002 ko e ma’u tokua mei he ola ‘o e savea mo e fakatotolo na’e fakahoko ‘e he mataotao ko Piveni Piukala.
‘Oku ‘ikai totonu ke tukunoa’i ‘eni he ‘oku totonu ke fehu’ia pe koe fē ‘a e kau mataotao ‘i he ako ‘i he fonua mo e Pasifiki ‘oku tuku ai kinautolu ki he tafa’aki kae ha’u ‘a Piveni Piukala ko e tama ‘i he mala’e Komipiuta kene fakahoko ‘a e ngāue pelepelengesi ko’eni. Ko e fē ‘a e kakai ‘i he Potungāue Ako na’e teu’i kenau fakahoko ‘a e fatongia mahu’inga ko’eni mo pelepelengesi ko’eni?.
‘Oku makatu’unga ‘a e hoha’a he ko e taulanga’anga ‘eni ‘o e fonua ko e ako pea ‘oku lolotonga ‘inivesi ‘a e kakai ‘o e fonua ‘i hono ako’i ‘enau fānau. ‘Ikai ngata ai ‘oku kei tu’utai ‘a e lekooti ‘o Tonga ko e fonua ia ‘oku tokolahi taha ‘ene kau ma’u mata’i tohi mei he ngaahi ‘Univēsiti mo e ngaahi ako’anga ma’olunga ange ‘i mamani ‘o fakahoa ki he tokolahi ‘o e kakai. ‘Oku toe taaimu’a ‘a Tonga ‘i he tokolahi taha ‘ene kau ma’u faka’ilonga ma’olunga ange ‘i he levolo MA mo e Toketā Filōsefa ‘o fakahoa ki he tokolahi ‘o e kakai.
‘Oku mahino mai foki ko e tu’utu’uni ngāue (policy) ki he ako ‘oku pelepelengesi pea ‘oku mahino ko e ‘uhinga ia ‘oku longo ai ‘a e kau ‘ofisa ma’olunga ‘a e Potungāue he ‘oku fakapolitikale’i ‘a e kaveinga ko’eni ‘o makatu’unga ‘i he tui mo e ongo ‘a e kau taki faka-politikale ka e fa’o ki he kōpate ‘a e ngaahi polisī ‘oku ‘alu fakataha mo e ta’au ‘o e taimi ‘a ia na’e fatu mo fo’u ‘i he taimi lahi ‘i he funga ‘o e fevahevahe’aki (consultations) mo e palani ‘o kau kiai ‘a e kau mataotao ‘oku ‘ilo’i pea fakatokanga’i faka-Paisfiki mo fakamamani lahi.
Ko e fo’i savea ko’eni ‘a Piukala ‘oku fakahoko he taimi vave tukukehe ange ‘a e ‘ikai mahino pe ko e hā koā ‘ene taukei ‘i he mala’e ‘o e ako ke tukuange ai ‘e he kau taki faka-politikale ke ōmai ‘o alasi te'eki fakakaukau'i lelei 'a e taha ‘o e ngaahi pou tuliki ‘o e mo’ui ‘a e fonua. Kuo kamata hono alasi 'o e Lotu pea koe Ako nai 'eni 'oku hoko mai kiai?.
‘Oku mahino mai tokua mei he fakaototolo mo e savea ‘a Piukala ‘oku holo ‘a e ako pea ‘oku faka’ofo’ofa pe ia kapau ko e setisitika ia ‘oku pu’aki mai ‘i he’ene savea neongo ‘oku fakahoko pe ia ‘o fakatatau ki he 'asenita kuo 'oange kiate ia fakataha mo ’ene taukei pea 'e nofo taha pe ia ki he maaka to’ofua (raw marks) vs Faka’avalisi (Standardization) mo e fiema’u ‘a e kau taki. Kuo toutou tālanga'i mai 'eni 'i he ngaahi mītia pea 'oku mahino mo e hala ia 'oku hu'unga kiai.
‘Oku mahu’inga fau ke fakatokanga’i heni ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi fakitoa (factors) mahu’inga ia heni ke fakaloloto atu kiai ‘a e savea ko’eni kapau ‘oku holo 'a e ako ‘o kau kiai ‘a hotau anga fakafonua, ko e liliu faka-soasiale, faka-ikonomika, faka-politikale, ‘i he teketi (decade) kuo tau situ’a kiai, ko e fehikitaki hotau kakai ki muli, kulikilamu (curriculum) mo hono ngaahi makatu’unga, ta'au 'o e fakamatala mo e tekinolosia, mo e hā fua ‘a e ngaahi ketoketo’i me’a mohu mo fonu ketau vakai kiai.
‘Oku fiema’u ‘a e taimi lahi ki he ngāue ko’eni ka ‘oku ‘ikai ko e fai’aki ‘a e ongo mo e tui mo e fakafuofua ‘a e kau taki faka-politikale he ‘oku ‘i ai ‘a e kakai na’e ‘osi ako’i ‘i he fonua. Ko e fa’ahinga liliu ‘eni ‘oku tonu ke siosiofi lelei telia na’a tau toki hahaka hake kuo tomui. 'Oku toe 'i ai mo e ngaahi ngāue 'oku lolotonga fehu'ia he fonua ni 'i he ngaahi 'aho ni makatu'unga 'i he fa'ahinga fakatahamuhamu natula pehe ni.
‘Oku fehu’ia foki heni mo e tuai hono fili ha CEO kene tataki ‘a e Potungāue ko’eni. Kapau leva ‘oku ‘ikai ke falala ‘a e kau taki faka-politikale ki he kakai na’e tōkakava ‘i he feinga faka’atamai 'o a'u ki he taupotu pea na’a nau tohi mai ki he lakanga ni pea kohai leva ha pone ‘oku katakata loto mai ‘e heka he sea ko’eni ‘o hangē ko e tukutuku’au kuo tau sio mata kiai.
Ko e lea mālie ‘a e taha ‘o e kau Seniale Tu’ukimu’a ‘a Hitilā ‘i he Taulahi hono ua 'a Mamani ko Field Marshall Enric Von Mainstein na’e anga pehe ni hono liliu; "‘oku ta’e’amanekina ke tukuange kiha Kopila (faka’ilonga taha) na’e fufulu me’afana pē he Taulahi ‘Uluaki 'a Mamani hangē ko Hitilā kene palani’i mo taki ha tau lahi fakamanavahē hangē koia na’e hoko he Tau Lahi ‘a Mamani hono ua. Ka ko e pango foki ‘oku ne ma’u ‘a e mafai faka-politikale pea ‘e lele faka Kopila pe ‘a e tau ia" hangē koia ‘oku tau ‘ilo kotoa ki hono iku’anga. Na’e iku fakamalōlō’i ‘e Hitilā ‘ene Seniale ko’eni pea ne puke pōpula ia ‘e he tau fakatahataha kimu’a pea ‘osi ‘a e tau ka ko'ene lea na'e hoko 'o mo'oni.
'Oku fakamanatu mai 'e he hisitōlia 'a e me'a lahi pea 'oku mahu’inga ketau lea ‘o fakahā ‘etau fakakaukau telia na’a ‘i ai ha taimi kuo tau fakatomala kapau na’e lī atu pe mua’ ‘eku ki’i seniti ‘e ua na’e ‘i ai pe hano ‘aonga ki he fonua. Ko e ako ko e kaveinga mahu'inga mo'oni 'eni pea 'oku mahu'inga 'etau kau ki hono tālanga'i 'a e hu'unga 'oku fou atu kiai he 'oku tautau kiai 'a e kaha'u 'o e fonua.
ī
20 comments
-
'Oku kei feinga holo e kau ngaue 'a e Ako pe ko fe 'a e vote 'e lava totongi mei ai e $150,000 'a Piveni kuo tu'utu'uni ke totongi'aki 'ene konituleki ka na'e 'ikai budget foki. Malie ko hono fakahu e kakai kae toki feinga ke fakalao'i.
Kou ma'u e fakamatala mei he taha falala'anga mei he Va'a sivi na'e toe fkahu ange 'e Piveni mo e ki'i fefine ki he loki 'oku ne ngaue'aki pea 'oku 'ikai mahino pe kohai e ki'i fefine ko ia. Ko e me'a 'oku fai e tokanga ki ai 'a e fakahu e kakai noa'ia ki he feitu'u 'oku 'iai e ngaahi fakamatala mahu'inga ki he ngaahi sivi. -
Ko e pango lahi eni kuo tau a'usia 'i he kuonga 'oku taku ko e kuonga lotu. Ko e $150,000 ki he mahina 'e 5? Koeha 'oku 'ikai fai mo to'o mai ai 'e he Palemia mo ene kau Minisita ha me'afana fai mo fana tavale kakai e fonua kenau mate fiemalie i hono fakamamahi'i pehe'ifau kinautolu? Ko e tamate tangata eni mo e fakapo!
-
Na'e to'o foki e Acting CEO meia Koloti pea fakahiki 'a Analupe mei he Va'a Sivi ko e 'ikai ke na loto ke 'aluange a Piveni 'o fa'iteliha mo ala ki he ngaahi faile sivi 'ae Potungaue he 'oku 'ikai ko ha taha ngaue fakalao ia he Potungaue Ako. Koe tikitato nai eni?
Na'e tu'utu'uni leva kihe CEO le'ole'o fo'ou, Lucy Mafi, ke fakavave'i hono 'ave ha ngaahi fokotu'u ki he Procurement ke hire 'ehe Potungaue Ako 'a Piveni koe consultant kene fa'iteliha he Va'a Sivi. Kuo ongo na mai e ta'efiemalie lahi he kau ngaue ma'olunga 'ae Ministry of Finance he 'oange fu'u totongi faka-consultant 'a Piveni koe $150,000 ke ngaue he mahina 'e 5 ki hono fota e ngaahi maaka ke ma'u e 'imisi 'oku nau loto ki ai moe PM !!! fakaloloma pea fakamamahi koe fu'u fakaehaua'i pehe'i e Pule'anga kae tautefito ki he Potungaue Ako moe sivi 'ae fanau.
'Eke atu kia Tatafu mo 'ene kau ngaue ke fai mai ha'anau lau ki he fuu totongi consultant fakatuputupu langi ko eni 'oku 'eke 'ehe matapule fie mataotao ko eni. -
Oku ki'i tu'u faikehe 'a e ngaue 'a e motu'a Minisitaa ni pea 'oku kii kaaimu'a mo 'ikai ke tui ki he kau fale'i ke mahino moe mataotao 'o e ako kae feinga ia he'ene tui fakafo'ituitui mo fakapolitikale ke fai e fu'u liliu na'e kakau'i mai 'ehe kau poto 'o e Potungaue ni he ta'u lahi. Oku huhumama pe 'a e 'ai famili mo e fakatafa'aki he motu'a ni pea malo kuo lava 'a e Tonga kotoa 'o vakai ki he fokotu'utu'u moe ngata'anga 'oe motu'a PM ko 'eni pea ko hono totonu pe ke tuku kitu'a he'e to lalo e ako 'I Tonga he fo'i fakanafala ko'eni 'a e motu'a failautohi ni. Oku lahi e ngaahi tafa'aki ke vakai'i hono siofi 'o e ako ka 'oku 'ikai koe me'a sivi. Koe assessment koe me'a ngaue pe ia ke fua 'aki e me'a oku fiema'u moe taumu'a o e ako. Koe tolalo oku tala ia 'ehe assessment .. pea koe me'a leva oku fai kiai e sio koe kau faiako, founga faiako, ratio oe faiako ki he tamaiki ako , curriculum moe ha fua ..lolotonga fai fatongia lelei 'a e me'a fua 'o e ako kuo fai hono liliu 'ehe vale ni.. To 'ehe poto ta 'ehe vale..ko e lea Tonga ia oku fai ma'upe ki ha ngaue kuo fai 'eha kakai poto pea ha'u 'a e motu'a vale o fai hono holoki... oku 'ikai ha'ane toka'i 'e taha 'a e tu'unga fakae'atamai 'oku 'iai 'a e Potungaue Ako moe kau ako oku nau kakau'i e maa'imoa ko'eni.. Fei mo tuku kitu'a e motu'a ni he'e 'osi e fonua ni he'ene tata mo hono hako..hhhhhh
-
Kuo te lau e ngaahi felafoaki pea 'oku faka tupu tangi, Sihova afio mai ki homau fonua ni, 'oua teke hangakehe 'e Sihova he temau faka'ofa. Oku mau kole atu 'e Tamai, hangai fofonga mai taukapo'i kimautolu pea ke hakeaki'i kimautolu 'i he kuonga ni.
-
Ko e toki me'a pangao kuo hoko ki he pule'anga fakatemokalati ko eni. 'Oku 'ikai ke nau faka'apa'apa'i e lao mo e process. Ko e fakahiki ko ia 'o 'Ana Voi 'oku 'ikai mafai ki ai e minisita he ko e fehiki'aki e kau ngaue 'oku ai ia 'e he mafai e CEO 'o fou 'i he poate ko e lao ia ne paasi he ta'u kuo 'osi. 'oku fefe hono employ 'o Piveni vakai foki na 'oku toe fou pe he hala tatau ne hu ai 'a Kalafi. Fakahu pe kae toki fai hono fakalao'i ki mui.
Ko hono fakahu ko ia 'o Piveni ki loto 'oku tatau pe ia mo hono 'ave ki loto 'o Po'oi. 'Oku ne fa'iteliha he 'ene access ki he ngaahi information 'a e Potungaue ka 'oku 'ikai ngaue fakapule'anaga.
Ko Lavulavu ena kuo ne ha'u mo e tu'utu''uni kapineti ke ne sea he poate ki he ngaahi tohi fakamo'oni ako (TNQAB) hili ko ia 'oku mahino he lao ko e CEO 'a e Potungaue ako 'oku ne sea ai.
Ko e ha nai e me'a 'oku feinga ki ai e kau tama ko eni.? Ko 'enau founga ia ke lava ai 'enau 'asenita fakafo'ituitui ko hono TUKU FAKATAFA'AKI E LAO kae fai hotau kakaa'i.
'Oku totonu ke fanongo e kakai ki he ngaahi polokalama TV 'a Dr. Fasi mo Dr. Pongi ko e ongo mataotao ia he assessment pea ke mahino hono pau'usi'i kitautolu 'e he kau TEMO.
Kuo taimi ke tau tu'u fakataha mo e kau ngaue he Potungaue ako 'oku nau si'i ta'efiemalie ki he ngaahi me'a kuo fai 'e he Minisita Ako mo e Minisita Ako Le'ole'o ka 'oku nau kei longo pe ke tau fai ha ngaue fakavavevave ke ta'ofi e fakaaoao 'a e kau ma'u mafai telia e kaha'u e ako mo e fonua. -
Kuo ha mahino mai e fa'ahinga temokalati ne teke 'e he Palemia ka ko e Minisita Ako 'a e Pule'anga Tonga, 'a e kehekehe e ngaahi principle na'a ne nofo'aki he ngaahi taimi kimu'a, 'o tupunga ai 'a 'ene manakoa ka koeni kuo kehe ia he kuo hekeheka mo e mafai pea kuo pule fakaleveleva 'o 'ikai toe tali ha fakapoto pe toe fakakaukau 'a ha taha...kuo fakafokifa pe 'a e ngaahi fehikitaki fo'ou 'a e Potungaue Ako kuo mei 'osi e ta'u...koe fehu'i , koe ha e 'uhinga totonu ki he ngaahi fehikitaki koeni ?..'Ikai koe 'uhinga koe lava e kakai koeni 'o lea atu 'oku hala e me'a 'oku ke vivili ta'e'unua ki ai mo ho foha ko Siaosi mo Piveni Piukala ?..'Ikai koe 'uhinga ia hono fakahiki 'a e pule 'o e Va'a SIvi ,'Analupe Voi ki TIOE kae fakahu hake 'a Piveni ki va'a sivi ?..kuo 'ilo'i kotoa he Potungaue 'a Lucy Moala (tapuange mo ia ) 'a 'ene 'ulungaanga fakalongolongo pea kuo 'osi mahino 'ene fetongi 'a Claude Tupou koe'uhi ke 'oua tene fakatonutonu e Palemia he me'a 'oku hala kae 'io 'io pe 'o hange ko'ene kau fale'i ( 'okapau 'oku nau fale'i ha me'a )...ko hai 'oku ne fakalele mo fokotu'utu'u e Potungaue Ako 'a e Pule'anga ?..Siaosi mo Piveni ?, he koe ngaahi fehikitaki kotoa koeni 'oku 'ikai maa'usia he Palemia ia he maumau moe mole molale fiengaue 'a e kau ngaue..koe Potungaue tokolahi taha mo mahu'inga taha eni 'a e Pule'anga , ka lotolahi e kau ngaue ke nau fakaha loto ke walkout mei he ngaue pe fai ha tohi tangi ki he ngaahi fokotu'utu'u fakatikitato mo siolalo e Palemia pea kou poupou kakato ki ai..UNITY AND SOLIDARITY !!!
Dear Deputy CEOs,
I am writing to inform you that I have received a directive from the Hon. Prime Minister and Minister of Education and Training to execute the following actions with effect from Monday, 21 September, 2015:-
1. Mrs. Lucy Moala-Mafi, who was appointed the Acting CEO in Mr. Claude Tupou's absence at the USP meeting in Fiji as from 16 - 18 September, is to remain as the Acting CEO until a new CEO for the Ministry is recruited.
2. Mr. Claude Tupou is to return to his position of Deputy CEO for Learning and Teaching.
3. Mrs. 'Ana Lupe, Chief Education Officer for Examinations is to be transferred to the vacant post of Principal, TIOE.
4. Mrs. Jennytima Taufa to be the Acting Chief Education Officer for Examinations until the Staffing Exercise for 2016 confirms.
A formal letter conveying the above-mentioned will be circulated tomorrow.
For your information and dissemination to staff under your supervision, please.
Malo 'aupito, and your prayers are greatly needed.
Lucy Moala-Mafi
Acting Chief Executive Officer
cc: Heads of Units/Schools
Mrs. Lucy MOALA-MAFI
Deputy Chief Executive Officer (Responsible for Human Resource Management & International and UNESCO Affairs)
Ministry of Education and Training - Kingdom of Tonga;
Phone: (676) 23511; Fax: (676) 23596 -
Angafefe ene ha'u o savea'i tokotaha 'a e me'a koia? Koeha ha'ane solution ki he li'aki kei iiki e tamaiki he ako? Koeha ha'ane solution ki he 'otumotu, oku faiako e taha ki he kalasi 4-6, tukukehe kapau oku kei fa'u ha'ane polokalama ako ke pooni mai pe ki he Pule'anga ke cover 'aki e me'a koia! KA KO E PANGO KO E TEMOKALATI ENI NA'E HOLI KIAI E TOKOLAHI 'O E KAKAI E FONUA.
-
me'a pango.... 'oku 'ikai ko e maaka 'a e palopalema..... ko e system 'o e ako fakafe'unga ki he tekinolosia mo e founga mo'ui 'o e kuonga ni.....
-
Pango pe ko e kau taki 'I he ako he taimi ni 'oku mahu'inga ange 'enau sio ki he pa'anga mo kinautolu mo hohonau lakanga he sio ki he fonua fakalukufua.