Totongi ‘e he Pule’anga Muimui Folau ‘a Po’oi Pohiva ‘i he Palēmia ki Tu’apule’anga Featured
Po'oi Pohiva PA 'a e Palemia ('Ata 'a e Kaniva News)
Nuku’alofa, 11 Sepitema 2015. Ko hono fili koia ‘o Po’oi Pohiva ki he lakanga ko e PA (Personal Assistant) ‘a e Palēmia na’e hoko ia ko e ‘isiū na’e tālangai lahi ‘i he fonua ni.
Na’e makatu’unga ‘eni ‘i he laumālie ‘o e filifilimānako (nepotism) pea ko ’ene toki hoko foki ‘eni ia ‘a e founga ko’eni ‘i he fonua ‘i he fa’unga liliu Pule’anga faka-Temokalati kuo tau hikilā kiai.
Ko e taha ‘o e fakatonuhia na’e taukave’i ‘aki ‘eni ko e tokoni ofi ki he Palēmia he ‘oku mahamahaki pea ‘oku ma’u tokua pe ‘e ne vahe mei he Palēmia ‘o ‘ikai ha fakamole ki ai ‘a e Pule’anga. ‘E malava ke tau pehē ko Po’oi ko e tokotaha tauhi mahaki (hūfanga he fakatapu) ‘a e Palēmia pea ‘oku faka’ofo’ofa pe ia ‘i he ‘uhinga ko ia ka ko’eni kuo ‘ohake ‘a e kaveinga ko’eni ‘i he ngaahi mītia pea kuo a’u ‘eni ki he Fale Alea pea ‘oku ‘i ai ‘a e totonu ‘a e kakai ‘o e fonua kenau ‘ilo ki he puipuitu’a ‘o e fokotu'u lakanga ni.
‘Oku ongo ngali faka’ofo’ofa ‘eni pea ko hono ‘ai mahino ‘e taha ko e faka’alinga lelei ‘eni he kapau ko e ‘uhinga ‘eni ‘i he laumālie ke fakasi’isi’i ‘a e mafasia ‘a e peesi pa’anga ‘a e Pule’anga pea ‘oku hala mama’o ‘eni ia mei he taumu’a koia he ko e fakamole ‘a e Pule’anga ki he motu’a tauhi mahaki ni (hūfanga he fakatapu) ‘oku toe lahi ange ia he pa’anga ‘oku ‘oange ‘e he Palēmia pea ko’ene tu’u ki he kaha’u ‘e toe lahi ange.
Ko e natula ‘o e tu’utu’uni ngāue ‘a e Pule’anga ki he folau ki muli kuo pau ke totongi ‘e he Pule’anga ‘a e tikite folau ‘alu atu mo e foki mo e totongi nofo (perdiem) kapau ‘oku fua ‘e he Pule’anga. Kapau leva ‘oku fua kakato mei Tu’apule’anga ‘oku ‘i ai ‘a e totonu ‘a e tokotaha folau ki he totongi ‘o e ngaahi fakamole ‘oku ‘ikai fua mei Tu’apule’anga ‘a ia ‘oku ui ko e incidental allowance.
‘Oku fakalēvolo ‘a e leiti (rate) ‘o e totongi folau ‘o fakatatau ki he tu’unga ‘o e tokotaha ngāue faka-Pule’anga pea ‘oku fehu’ia foki heni pe ko e fē ‘a e levolo mo e leiti (rate) makehe ‘oku kau kiai ‘a e matāpule ni ‘o fakatatau ki he founga mo e konituleki makehe na’e hū mai ai ki he fatongia natula fo’ou ko’eni. ‘Oku tuku mai pe foki he taimi kotoa ‘a e ngaahi ongoongo tukuatu ‘a e ‘Ofisi ‘o e Palēmia fekau’aki mo ‘ene folau ki Tu’apule’anga pea ‘oku lahilahi ‘a e ngaahi folau ‘oku kau atu kiai ‘a e matāpule ni.
‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi folau tokua ‘oku fakapa’anga kakato mei Tu’apule’anga pea ‘oku lahi ‘a e ngaahi folau ‘oku fakapa’anga ‘e he Pule’anga Tonga ‘o kau ai ‘a Po’oi Pohiva hange koia ko'ene ha he feme'a'aki 'i he Fale Alea. Ko e fē ha fakatonuhia ‘i mamani tene talamai ‘oku ‘ikai ha fakamole ‘a e Pule’anga ki he tokotaha ni. Kapau leva ‘oku ‘ikai koha tokotaha ngāue faka-Pule’anga, koe hā ‘oku totongi ai ‘e he Pule’anga ‘ene folau muimui he Palemia?. Ko e hā hono fatongia faka’ofisiale ‘oku ‘uhinga ai ‘ene folau?. Kapau ko e ‘uhinga ‘oku mamahaki ‘a e Palēmia, ko e hā ‘oku ‘ikai ke muimui folau ai pe ha toketā mei he Falemahaki Vaiola ‘i he fakamole koia he ‘oku ‘i ai ‘ene taukei ki he mo’ui.? Ko e hā ‘ene totonu kene ‘ilo ki he ngaahi fakamatala mahu’inga mo fakapulipuli ‘a e Pule’anga?.
‘Oku ‘i ai ‘a e faka’apa’apa lahi ki he matāpule ni he ‘oku ‘ikai ko hano loto pea ‘oku fihia he fa’ahinga fai tu’utu’uni ta’e fakapotopoto ko’eni ‘a ia ‘oku tupu mei ai hono fehu’ia ‘a e founga ‘oku fakalele’aki hotau fonua. Ko e tu’utu’uni ‘oku hala mei he kamata ‘e hala pe ia ‘o a’u ki he ngata’anga kapau ‘oku fe’inga’i ke fakatonuhia’i. ‘Oku mahu’inga ke tau manatu’i ‘e ‘ikai malava ‘e ha tu’utu’uni ta’e fakapotopoto ‘o fakatonutonu ha tu’utu’uni ‘oku ‘ikai fakapotopoto.
‘Oku ‘uhinga ‘ene ta’e fakapotopoto ‘i he faka’uhinga ‘a e fakamatala ni he ‘oku ‘ikai ke mahino ‘a e founga ‘oku hu’u kiai ‘a e fatongia ko’eni ‘o fakahoa ki he founga anga maheni mo e polosesi (process) pehē ki he polosita (procedures) ‘oku fou ai ‘a e ngaahi lakanga natula pehe ni ‘i he Pule’anga. Kuo liliu nai 'a e tu'utu'uni ngāue mo e lao 'a e (Komisoni Kau Ngāue faka-Pule'anga) PSC ke fakangofua 'eni?. ‘I he laumālie ‘o e pule lelei (good governance) ‘ata kitu’a (transparency), accountability (taliui ki he kakai) ‘oku ‘ikai ke mahino hono ‘alunga tukukehe ange ‘a e 'ikai fu'u mahino 'a hono tu’unga faka-Lao.
Ko e fokotu’u Tu’utu’uni faka-Fale Alea na'e fakahū 'e 'Eiki Nōpele Tu'ilakepa ke fakakau ‘a e PA ‘a e Palēmia ki he ngāue faka-Pule’anga ‘a ia na’e alea’i ‘i he uike ni ko e taha'i fokotu’u lelei ia ‘o ‘ikai ngata ‘i hono faka’ofisiale'i ‘a e fatongia 'o Po'oi Pohiva ka ko hono malu’i ‘o e Tangata’eiki Palēmia mo e mamafa hono fatongia pehē ki he founga totongi 'o 'ene PA mo'ene kau ki he ngaahi folau faka-Pule'anga. Ko e me'a fakaofo 'eni he na'e 'ulungia 'a e fokotu'u mahu'inga ko'eni 'a ia ko hono fakamahino ia 'a e 'ulungia 'a hono tau'i e filifilimānako 'i he Fale Alea 'o Tonga.
Na’e mālie ‘a e taukapo ‘a e Minisitā Pa’anga lolotonga hono tālanga’i ‘a e fokotu’u ko’eni tokua ko e fokotu’u lakanga ko’eni na’e fakahoko ‘i he founga makehe (special arrangement) pea na'e tali ‘e he Potungāue Fakahinohino Lao ‘a e Pule’anga (Crown Law Department). Kapau leva na'e tali 'eni 'i ha fale'i 'a e Fakahinohino Lao pea 'oku mahino mai 'e liliu 'a e Lao 'o e fonua ke fakangofua 'eni. Kuo fakahoko nai 'a e liliu ko'eni?.
‘Oku tau fakatauange pe ko e mo’oni ‘a e fo’i fakamatala ko’eni he ko e tu’o fiha ‘eni ‘etau fanongo ki he ngaahi fakamatala pehe ni kuo fakahoko ‘i he Fale Alea 'Eiki 'o Tonga pea si'i me'a kiai 'a Hou'eiki mo fanongo kiai ‘a e si'i kakai ‘o e fonua pea toki ‘ilo ia kimui ‘oku ‘ikai ha me’a pehē ia. Kuo lahilahi ‘a hono lohiaki’i ‘o e kakai ‘o e fonua pea hangē ko e talanoa hua ki he tangata tauhisipi kuo toki a’u mai ‘a e fanga laione mo’oni ia ka kuo ‘ikai toe hoha’a mai ha tokoni ia he kuo nau pāhia mo fo'i kokī he loi.
7 comments
-
Na'e fakaanga'i lahi foki 'ehe Palemia ko eni e fa'a folau 'ae kau minisita moe kau palemia he ngaahi pule'anga ki mu'a. Na'a ne toe fakafepaki lahi kihe folau Business Class pe First Class neongo ne entitle pe ki ai e kau minisita ia moe kau palemia ki mu'a. Kuo ha leva e 'aho ni? kuo 'ikai paki hifo e siana he folau takai holo 'i mamani, pea kou tui ka 'eke atu kihe airline 'e talamai na'e folau business/first class !!! na'e toki folau ki Fisi he fakataha 'ae PIDF, 'aee na'e muimui folau ai a 'Eti Teumohenga (na'e dismiss he ngaue fakapule'anga koe lahi e faihala), pea na'e sio kotoa e kau pasese vakapuna ki he'enau 'ela he business class, kau mo 'Eti ai !!!!! kuo ha e fa'a fakafoki ia e tikite business class kae liliu 'o economy he taimi koee na'e kei 'ihe tepile ai 'ae kakai, tokua koe 'ofa he fonua ke fakasi'isi'i e fakamole !!! 'eke atu ki falepa'anga pe koe ha e lahi e fakamole kihe ngaahi folau koeni 'ae palemia talu 'ene hoko koe palemia, pea 'eka atu moe sea 'oku me'a ai he vakapuna pe koe sea pisinisi pe sea 'ekonomio'i ........... koe hau pea kui eni 'i hono 'elemeniti kakato.
-
Ko e me'a eni 'oku tau ui ko e fkpulou'i e kakai he ho'ata malie. 'Oku fkoli 'a e fa'ahinga fknafala ko eni 'a e Palemia. Pea ku fe'unga pe ia mo e tukunga ku 'iai hono 'uto he 'oku 'ikai fu'u sai pea toe fkoli.
Mou 'ofa mai o tuku e pehe'i e kakai. Fefe ka toe to'o mo e pa'anga folau mo e totongi folau ki muli meihe vahenga 'o e palemia kae kakato 'ene fkpulou'i na'e fai he loto fale alea pea mo e kakai 'o e fonua.
Ko e toki kau eni he palemia 'o Tonga MA'ULALO TAHA 'I HE HISITOLIA 'O E FONUA KO TONGA. -
Ko e ngaahi fehu'i lelei 'a Mokofisi, ka ko e me'a he 'oku global ia, ko e PM ia 'oku kei local 'ene fakakaukau 'ana ia ke totongi pe 'e he Pule'anga e me'a kotoa 'i ha hoko ha me'a kia Po'oi ha ha ha! Maalie Fo'i piliote ne tuku ki Langi e ...
-
Kuo tau 'amanaki atu ke fei mo 'osi e ta'u 'e 4 ko 'eni katau fili ha kau fakafofonga fo'ou mahalo koe kihi'i lelei pe ia oku aata mai he mui'i luo ko'eni oku fononga ai e fonua. Malo pe fakamatala 'a e puke moe ha fua ka kuo mahino 'oku hu moe teu tili 'etau motu'a Temokalate ko'eni ne fuoloa ta'u 'etau faka'amu ke hoko hake ki he lakanga ni katau sio ki ha me'a oku fo'ou... pea ta oku mo'oni aupito pe oku fo'ou hono fili pe 'e ia hono foha ke hoko ko e PA.. Sai oku lolotonga ene atu 'a e polokalama assessment hono foha 'e taha ki he Potungaue Ako moe 'amanaki I ha seniti mei ai ma'a hono family... Malie e
-
Ko e fo'i nga'unu eni 'a 'etau temokalati 'oku tau vakai atu 'oku 'ikai hano kaha'u lelei kapau 'e 'ikai ke fei mo fai ha ngaue ke fakalele'i leva he ko e taha eni e elemeniti 'mo e pulopula (nepotism) o e PULE KOVI 'kuo to 'e he Palemia ko eni 'i he 'etau temokalati. Na'e fa'a kaila e kau temo he taimi kemipeini ka mau ka lava ki falealea "kuopau ke mau fakama'a kotoa e ngaahi ngaue faihala.' Me'a panago kuo hoko pe eni ia ko e fo'i fananga. Kuo malava pe he'e ngaahi 'uhinga mo e fakatonuhia kuo tuku mai 'e he Palemia 'ene ngaue hala ke nonga ai pe hono kau muimui kuikui. Fakamalo kia Tu'ilakepa, Nuku mo Vaea he kei fai e fakaanga. Kapau kimoutolu 'e 'ikai toe fai ha alea ia 'i Falealea. Ko fe'ia e kau fakafofonga e kakai ? Nau longo mate kotoa pe. Mahalo te nau toki longo mo'ui mai pe he 'ofiofi 'osi e ta'u 'e 4.
Tuku e fa'a tangi mo e lea fakatetetete he 'oku 'ikai ko ha feitu'u ena ke fai ai e malua loi pehe. Pea tuku e fa'a ngaue'aki e privilege e fale ke 'ave ai e loi mo e veve ki Falealea. -
Ne fai e talanga'i eni he kamata'anga o e ta'uu hili hono fakahikihiki'i e he kau muimui o Akilisi o pehee tokua ko e 'ofa fonua eni a e PM he oku ne ange pee vahe hono fohaa mei hono katoo. Ka ko e pangoo, ko e 'ave pe mei fale ki fale. Ua, ko e a'u koee ki he folau ko eni ki tu'apule'anga e iku totongi e he pule'angaa. Tolu ko e access a e matapule ta'engaue fakapule'anga ni ki he 'uu information a e pule'angaa oku ikai totonu ke access ki ai e kakai mei tu'aa. Kaikehe, ko e teuteu pee a e PM a e taha ene fanau ke hoko atu ene ngaue fakapolitikalee....good exposure. I he tafa'aki e tahaa ko e fo'i laka eni oku ne justifiy a e fakafepaki ko ia ki he'ene feinga ke hamulele a e fonua ke fkangatatau ki he ngaahi me'a fakavaha'a pule'angaa....eg hangee ko e CEDAW taa koaa oku mo'oni e lauu...ko e TONGAN WAY , TONGAN style democracy!!!
-
Ko e kamata eni 'o e 'ata mai 'a e totonu 'o e faka-pone na'e tala 'o pehē 'oku 'ikai mole ha pa'anga 'a e Pule'anga 'i he PA. Ko 'eni kuo kau e totongi 'o e fefolau'aki. Kau mai ki ai mo e kai mo e nofo (accommodations). Fēfē 'a e fakafiefiá (entertainment) 'o kau ki ai 'a e kava mālohi pe ko e soda? 'Osi ko ia pea ko e hā e me'a faka'ohovale na'e 'ikai ketau 'ilo ki ai.
#1. Kuo fakahā 'i Fale Alea 'i he uike kuo 'osi tokua kuo 'i ai 'a e Aleapau (contract) ngāue. Kohai na'a ne fa'u 'a e aleapau ni? Teu fakamahalo atu; Na'e fa'u ia 'e Po'oi.
#2. Te'eki fehu'i 'e ha taha pe kuo faka'ata'atā 'a e Pule'anga mei ha fakatu'utāmaki 'e hoko kia Po'oi lolotonga 'ene folau mo e Palēmiá?
#3. Kohai 'e mo'ua 'i ha lavea pe ko e pekia 'a Po'oi mei ha fakatu'utāmaki me'alele, vakapuna, etc.?
#4. Kohai 'e mo'ua 'i ha faka-lavea'i 'e Po'oi ha taha 'i ha fakatu'utāmaki me'alele, etc.?
#5. 'Oku 'iai ha malu'i (liability insurance) 'a Po'oi telia na'a hoko ha fakatu'utāmaki lolotonga 'ene ngāue pe ko e fefolau'aki?