“ KUONGAMU'A (KUOHILI; PAST), KUONGALOTO (LOTOLOTONGA; PRESENT) MOE KUONGAMUI (KAHA'U; FUTURE)
'Oku ou toe fakamalo atu kia Tongiaki he'ene hu malie mai he fihi "ke kakato e sikalamu matatolu," 'o toe mo'oni ai 'ae lea malie 'oe maa'imoa ta'anga hiva lakalaka 'ae Ta'ahine Kuini ko Salote, "Ke fakatulou moe Takafalu moe 'Otu Laine Toputapu."
'Oku 'iai 'ae lave tonu 'ae fakakaukau mo fakangaue malie mo loloto fakaTonga 'oe fokotu'utu'u fakahisitolia mo fakaheliaki 'oe "past, "present" moe "future," 'o toe ui 'ae "kuohili" (past) koe "kuongamu'a (age-in-the-front), "lotolotonga" (present) koe "kuongaloto (age-in-the-middle) moe "kaha'u" (future) koe "kuongamui; age-in-the-back).
'Oku 'uhinga 'ae lea "kuongamu'a" ki hono 'ave 'ae "kuohili" kuo mohu 'ilo mo fonu poto ki "mu'a" koe tuhulu he "lotolotonga" (present; kuongaloto) pea 'uhinga 'ae "kuongamui" ki hono 'omi 'ae "kaha'u" 'oku te'eki hoko / ta'e'ilo ki mui he "lotolotonga" (present; kuongaloto), 'o huluhulu'aki 'ae 'ilo, poto moe taukei 'oe "kuohili."
'Oku ta'emavahemavhe 'ae 'ilo (knowledge), fonua (culture) moe tala / lea (language), 'o hange tofu pe koe ta'emavahevahe 'ae kuohili / kuongamu'a (past), lotolotonga (kuongaloto) moe kaha'u / kuongamui (future).
'Oku ngali 'oku 'uhinga topu pehe 'ae AFIO'I 'EHE 'OTUA 'AE ME'A KOTOA PE ki He'ene aoniu mo falute 'ae 'ilo, poto moe taukei kotoa 'oe kuohili / kuongamu'a, lotolotonga / kuongaloto moe kaha'u / kuongamui pea mo ma'u 'e 'Aisea, Lo'au mo Ula-mo-Leka 'koe me'a'ofa faka'Otua koia 'o nau hoko ai koe kau "mataloloa!"
(Na'a ku lau he "Nepituno" 'ae konifelenisi fakafonua 'a Tonga he 'oseni pea koe fifili pe na'a nau ngaue'aki 'ae 'ilo moe poto loloto mo malie fakaTonga hono fakakaukau mo fokotu'utu'u fakafelavai 'oe kuohili / kuongamu'a, lotolotonga / kuongaloto moe kaha'u 'oku ou lave kiai 'i 'olunga. Na'e kau mai kiai 'ae kau ma'utala tupu'a (master knowledge holders) 'o lahilahi koe kau toutai moe kau fa'a mei he ngaahi kolo moe ngaahi motu?).
'Oku mahino mo ma'uhinga pe 'ae fokotu'u 'a Tongiaki ka 'oku 'ikai nai ke fe'ao faima'u mo tu'uma'u fakatouloua ma'u pe faingata'a mo faingofua, fakakaukau moe fakangaue, teoli moe peletikale, mole moe ma'u, mate moe mo'ui moe ha fua. Koe fifili leva, "Koe ha 'oku 'ikai ke ako ke 'ilo mo mahino pea ka hoko mai 'oku lava 'o tali lelei kotoa."
'Oku ou fie fakamanatu atu pe 'ae akonaki 'a Lo'au he "Tala 'oe Fonua 'oku hunuki he Tala 'oe Kava" 'oe "kona" moe "melie" moe akonaki 'ae 'Otua he "Tala 'oe Lotu 'oku humaki he Tala 'oe Kolosi / 'Akaufakalava" he "mate" moe "mo'ui."
Na'e toe fakamanatu mai 'e Malukava (Fineasi) na'a ku lave kiai he''eku fua talanoa.
ANFF leva e malanga kae tau,
'Ofa lahi moe hufaki,
Mohu he kelesi moe tapuaki ”