Me’a ‘a e Palēmia Lotu Fakafeta’i Fakatahataha ‘a e Ngāue Fakapule’anga 2016 Featured

Nuku'alofa, 13 Sanuali 2015. Ko e tatau 'o e Me’a ‘a e Eiki Palēmia’, Hon. Samuela. ‘Akilisi Pohiva, ‘i he Ouau Lotu Fakafeta’i Fakatahataha ‘a e Ngāue Fakapule’anga’ ki he 2016, ‘i he Holo , Fakamanatu ‘o Kuini Salote, he ‘aho 12 ‘o Sanuali, 2016 , 9.00 a.m.
Ko e ngaahi fakatapu’ ē, kuo kakato hono aofaki’, pea ‘oku ou kole ke u hūfanga ai, kae ‘atā mu’a ke ‘oatu ha ki’i talatalaifale, ‘i he fakatu’amelie, ke ‘apa’apa ngofua ai, ‘a hono kinikini mo fakatoka - mei - ‘ulu, ‘a e tōta’uu, pea mo hotau hala fononga, ki he 2016.
‘Oku ou tomu’a tuku ‘a e kolōlia’ ki he Toka – i – Ma’ananga’, ‘i he taulama hao mo e tali lotu ‘oku tau a’usia ai, ‘a e kamata‘anga ‘o e ta’u ngāue fo’ou’ ni. ‘Oku ‘i ai ‘a e fakafeta’i ‘i he mata’ikoloa kuo tō mei Ha’a Moheofo’, ‘o ‘aloua mo e falala mo e fili ‘a e kakai ‘o e fonua’, kuo lavengamālie ai ‘a e pule’anga’ ni, pea mo e kakai ‘o Tonga’.
‘Oku ‘oatu ‘a e fakamālō lahi ki he ‘Eiki Tokoni Palēmia’ mo e Hou’eiki Minisita ‘o e Kapineti’, ‘Eiki Sea’ mo e Hou’eiki Fakafofonga ‘o e Fale Alea’, Tu’i Fakamaau Lahi’, Sekelitali Pule mo e Sekelitali ki he Kapineti’, Lord Chamberlain, Faifekau Faka – Tu’i’, Kau Komisiona ‘oe Ngāue Faka- pule’anga’ (PSC) pea mo e Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga’ (PE), kau ‘Ōfisa Pule Mā’olunga’ (CEO) kotoa, pea mo kimoutolu ‘a e kau ngāue faka - pule’anga’ hono kotoa, ‘i he ‘otu Tonga’ ni, mo muli na foki, pea pehē ki he Kautaha ‘a e Kau Ngāue Fakapule’anga’ (PSA), Kautaha ‘ae Kau Faiako Tonga (FITA) mo e Ngaahi Kupu Fekau’akii, tu’unga ‘i he ngaahi fatongia kaafakafa kotoa pē, kuo lākai mo fakakakato, ‘i he 2015, pea mo e laumālie uouangataha na’e malava ‘akii. Sino e me’a, ‘oku ou puke ‘a e faingamālie’ ni, ke fakafe’iloaki atu ‘a e fakakaukau tatakii (theme).
“KO E KĀNOKATO E FA’UNGA PULE MA’A TONGA’.”
Kuo lava e ‘uluaki ta’u e fakahoko fatongia ‘a e Pule’anga ‘oku taku ko e ‘uluaki pule’anga fili ‘e he kakai. Ko e ngaahi to’o fatongia kotoa ne tau feia ‘oku lava ke fai hano sivi’i mo hono fua tautau ‘e he kakai ‘o e fonuaa pea mo ‘Ene ’Afioo mo e Hou’eiki ‘o e fonuaa. Ko hono ola ‘o e fuatatau koiaa, ko e me’a faka fo’ituitui ‘a hono vakai’I ‘etau fua fatongiaa. Ko e Pule Lelei ko e me’afua pe ko e kapasa ia na’e tulifua ki ai ‘etau folauu, ke a’usia ‘etau visonee. Ko e me’afua tatau tetau hoko atu mo ia ‘i he ta’u nii.
Ko e fehu’ii, ‘E anga fefe ha’atau a’usia ‘etau visonee? Ko e tuku fonua ki Langii ‘iate ia pe ‘oku ‘oku tu’u fehu’ia ka ‘ikai fakava’e ‘aki ‘a e policy langa faka’ekonomika pau taha mo tu’uloa na’e talaki ‘e he ‘Otuaa, ‘i he ngoue ‘Iteni ki he ‘uluaki matu’aa. Hili hono mauma’u’i ‘e he’etau ‘uluaki matu’aa, ‘a e tu’utu’uni ‘a Sihova. Na’a ne folofola ‘o pehe, “‘Atama teke kai e ma he kakava ho mata.” Kuo fakamo’oni’i fakafo’ituitui, fakafamili, fakafonua mo fakamamani lahi ‘a e tukupa ko ia. Ko e polisi faka’ekonomika pau taha ia mo tu’uloa ‘oku ‘ikai ako’i ‘i ha ‘univesiti.
‘Oku ou ma’u ‘a e loto lahi kau vahevahe atu ‘a e konga ‘o ‘eku visone ki he me’a ‘e hoko mai ‘i he kaha’u. ‘Oku makatu’unga ‘eku visone ‘i he tala tu’utu’uni pe polisi langa faka’ekonomika na’e talaki ‘e he ‘Otua ‘i he ngoue ‘Iteni. Ko ia, pe ko kinautolu pe te ne tafi pupuha mo ngaue’i malohi hono taleniti, ko ia ia te ne ‘inasi ‘i he ngaahi tapuaki ‘a e ‘Otua. Ko ha pule’anga ‘e ngaue malohi hono kau taki fakataha mo e kakai, ‘o hange ko ia kuotau fanongo ki ai, ko e pule’anga malohi ia, longomo’ui mo kaukaua.
Ko kitautolu ko e kau sevaniti sivile. Ko hotau fatongia ketau hoko ko e kau sevaniti tonunga, faitotonu, ngaue faka’utumauku mo anga faka to-ki-lalo. Pea ki he kau minisita, ketau hoko ko e kau taki mateaki li’oa, faitotonu, angama’a mo falala’anga. Kapau he ‘ikai tetau ngaue malohi, teatau hoko ko kakai ‘aunofo ki he fonua na’e nofo ai ‘etau fanga kui tukufakaholo mei he kuohili. Kuo ‘osi hoko ‘o tau mamata kotoa ki ai.
‘Oku mahu’inga foki ke maau ‘a hono fokotu’utu’u e ngaahi naunau ki hono tau’i e faihala ‘I he fa’unga pule ‘oku ne faka’ai’ai hotau natula siokita katau vilitaki ki he lelei fakatokolahi ‘ae kakai hotau fonua.
“ ‘Io, ‘oku ‘ikai ha to’a ‘e tu’u tokotaha!.”Pea ko‘etau fekau’aki’,ko e uho ia ‘o e fa’unga liliu, ke toe leleiange, ‘ae tūkunga ‘o ‘etau mo’ui’. ‘Oku mahu’inga ke tau fuofua ‘ilo, ko e ‘Otua’, ko e mu’aki ia ‘o ‘etau fiema’u’,kā ‘i he taimi tatau,‘oku mātu’aki fiema’u,‘a ‘eta fekau’aki’. ‘E‘ikai mahu’inga-mālie ‘a e mo’ui’, kapau ‘e ‘ikai, ke ta fefua’aki ‘a hota ngaahi fatongia’ mo hota mafasia’. Kuo pau ke ta fepoupouaki, he langa hake ‘o e mo’ui’, kae’oua, kuo tanupou ha makatu’unga kaukaua mo tu’uloa, ma’a hotau fonua’.
‘I he a’u ‘a Tonga ki he kolosi’anga ‘o e liliu faka – politikale’, ‘oku totonu leva ke tau ki’i tu’u, ‘o vakavakai holo, mo fakafanongo, pea toki ‘alofaki hotau vaka kihe langa fakalakalakafaka–sōsiale’ mo faka - ’ekonōmika’.
‘Oku taau ke malava hano fua, ‘ae nga’unu ‘o ‘etau fakalakalaka faka - ’ekonōmika’ pea mahu’inga ke fai leva ‘a hono tokangaekina’. Kā ‘i he tu’a ‘oe ‘esia e ngaahi mata’i fika tu’upau’, ‘oku tukuloto’i pea fūfūnaki ai, ha ngaahi tefito’i tui (values), tefito’i ‘ulungaanga (attitudes),mo e ngaahi poutuliki (pillars), ‘aia ‘oku fiema’u ke fakaloloto mo paotoloaki, ‘e he pule’anga’, siasi’, fāmili’, mo hotau akonekina’, mo e taukei’.
Koe Lotu Faka - Kalisitianeʹ moe ngaahi tui fakalotuʹ fakalūkufua, koe ivi tākiekina mālohi taha ia, kuo laui ta’u mo hohoko, ‘a ‘ene fakafuo ‘a e ngaahi mo’ui’ mo e fakalakalaka ‘a e kakaiʹ. Ko e a’usia ni ‘oku ‘ikai ‘a Tonga pē, ka ‘oku a’u ki he tapa kehekehe ‘o e kolope’, ‘o hangē ko ia ‘oku fakamo’oni’i ‘i he tatala ‘o honau hisitōlia’. Pea ko ‘etau tefito’i tui’ mo hotau tefito’i ‘ulungaanga’, ‘oku fakafuo ia ‘e he ngaahi tefito’i makatu’unga (institutions),hangē koia ko hotau pule’anga’, siasi’, fāmili’ mo eta’au‘o e ‘ekatēmika’.
Ko e anga fakafonua’, tukufakaholo’, moe anga ‘etau mo’ui’ koha ngaahi ivi tākiekina ia ‘o hotau ngaahi ‘ulungaanga’. ‘Ihe ‘etau nofo fakatahaʹ mo fe’inasi’aki ‘ihe ngaahi a’usiaa, pea na’a moe fefiohi ‘ae ngaahi anga fakafonua’, kuo fakamo’oni’i,‘oku hiliō ‘ae ivi mālohi makehe ko ia’. ‘Oku hangē eni koe fo’i fika fakatātā ‘oe taha’ (1) tānaki moe taha’(1) ‘o ma’u ai ‘ae tolu’(3).
‘Io, ‘oku ola lelei ange ‘a ‘etau ngāue’. ‘i he taimi ‘oku tau feongoongoi mo kafataha ai’, ‘i hono fakahoa ki he tānaki fakataha, ‘o ‘etau ngaahi ngāue’fakafo’ituitui.
Ko e kakala ‘oku tangitangi, ‘i he fakakaukau tataki (theme) ‘o e “Kānokato e Fa’unga Pule ma’a Tongaʹ”ko e ‘elito ia ‘o hotau fakalelei’anga’. ‘Oku ‘i ai ‘a e fiema’u ke tafe touliki ‘a e fetu’utaki’, ‘i he vaha’a ‘o e ngaahi sekitoa’ mo e ngaahi ngāue’anga’, ‘i hotau Pule’anga ‘Ofeina ko Tonga’. Pea ‘oku ‘i ai ‘a e uki, ke tau ‘oatu mu’a ‘a hotau lelei taha’, ke tafe touliki ‘i he fe’inasi’aki’ moe fetu’utaki’, ke lavemonū ai ‘a ‘etau fānauu, mo e ngaahi to’utangata ka hoko mai’.
‘Io, na’a kuo taimi ke tau hiki mei hotau tūkunga lolotonga’, ki ha Tonga ‘oku toe lelei ange’, ‘i he tapa kotoa pē. ‘Oku totonu ke hoko ia ko ‘etau fili fakalūkufua ke fai pehē. Tauange ke hoko hotau tukufakaholo’ ko hotau laukau ‘anga, pea ke tau solova ‘a ‘etau palopalema’, ‘o ‘ikai ko e hanu, lāunga, tukuaki’i, pe kumi hūfanga. ’Ofa ke tau tokanga ki he ‘etau ngaahi palopalema’ fakalūkufua, pea fekumi ki ha ngaahi solova ’anga.‘Oku ‘i ai foki ‘a e uki, ke tau tali mu’a ‘a hotau takitaha ui, pea tau laka atu he hala kuo tofa’, ki he lelei ma‘a hotau fonua’.
Kuopau ke tau fakamo’oni ko ‘etau ngaahi palopalema’, ko ho’o tautolu pē fo’ui, pea tau ‘ilo pau ko hotau fatongia’ ke solova. Kuopau ke tau tali ‘a e nunu’a, ‘o ‘etau ngaahi ngāue’, kae toki lava ke tau a’u ki he tu’unga ‘oku tau kakapa ki ai’.
Ko e tō nounou ‘i hono ‘ikai tali ‘a e mo’oni’, te tau fe’ao ai pē mo e loii. Kuopau ke tau tukupā, ke ngāue ki hono solova’ ‘o ope atu ‘i he tukunga ‘oku tau ‘iaii, ‘ihe lolotonga nii. Pea ‘i he ‘etau fai ia’, ‘oku taau ke tau vete ‘a ‘etau ngaahi fehalaaki’,‘i he taimi pē ‘oku hoko ai’. ‘Oku pau ke tau kumi ivi ke tau ako ke fakamolemole ‘o ‘ikai koe’uhi’pē ko kitautolu, kā ke tau utu foki ‘a e ngaahi monū’iaa, fakalūkufua. Hē ka ‘ikai ha fakamolemole, ko ‘etau tūngia ia ‘a e hala fakakavakava, ki he ngāue fakataha’. ‘Oku pau ke tau mapule’i, ‘a e lea kotoa pē ‘oku tau he’aki, ke tō loto pē, ‘i he fakangatangata ‘o e ‘ikai ke siokita’ pe lotokovi’. ‘Oku pau ke tau anga fakatōkilalo mo lotoma’u ‘o ‘ikai ke hīkisia, mo fie’eiki.
‘Ofa ke faiteunga kitautolu kotoa,‘aki ‘a e ngaahi naaunau ‘o e lavame’a’, ‘aia na’e taukave’i ‘e he taha ‘o e kau mataotao ‘iloa, na’a nau fakatoka ‘a e makatu’unga ‘o e Pule’anga Temokalati ‘o ‘Amelika’, ko Benjamin Franklin, ‘aia ‘oku pehé:- ko e:anga fakama’uma’u, natula fakalongolongo, maau, lotoma’u, fakapotopoto, fa’a ngāue, anga mo’oni, fakamaau totonu, mapule’i kita, ma’a, nonga, anga ma’a moe anga fakatōkilalo. Pea ke tau hinoi’I ‘etau ngaahi tō’onga’, na’e tupu mei ai hotau ngaahi ‘ulungaanga’, kae lava ke a’usia ‘a ‘etau ngaahi taumu’a’. Tuku ke toka ‘etau tokanga’ ki he ngaahi palopalema ‘oku lava ke tau solovaa, kae ‘ikai koe ngaahi palopalema na’a tau fakatupu’. Fakamanatu kihe ongo sino faitu’utu’uni mahu’inga koe Fakataha Tokoni moe Kapinet. Koe lelei kotoa pe ‘oku tafe mei ‘olunga. Ka kele ‘ae matavai ‘oku tafe mei ai ‘ae mafaii, moe faitu’utu’unii, ‘e kele ‘ae ngaahi mui’i vai. Pea ‘e inu ‘ehe lolotonga moe kaha’u hono ngaahi nunu’aa.
Si’oto ‘ofa atu, ki he Kaungā Ngāue’ hono kotoa, Ngaahi Kupu Fekau’aki’, Hou’eiki mo hotau Kāinga, mo e Kakai ‘o e Fonua’. Tauange ke tau tui pīkitai ki he ‘Otua’, ke a’usia ha Tonga ‘oku lelei ange’. Ke tau ngāue tōtōivi mo kaungā fataki ‘a e maa’imoa fisifisimu’a ni. Ke tau ma’u kotoa ha loto – hangamālie,‘oku tau mafeia ‘a e lelei taha’. Ketau pōto’i ‘i he‘etau ngaahi palani’ mo e polokalama ngāue’ kotoa . Ke tau fa’a kātaki ‘i hono fakahoko ‘a e langa fakalakalakaa.
‘Ofa ke tau angatonu, ‘i he me’a kotoa ‘oku tau fakahoko’, ‘o tatau pē,‘i he ‘unuaki faka-’ekonōmika’mo faka-politikale’.
Kā ko e me’a tēpū, ke ‘ai taula ‘i he ‘Otua’,‘a ‘etau falala’ kae a’usia ‘a e kanokato ‘o e fa’unga pule ma’a Tonga’.
‘Ofa atu kiate kimoutolu.