Ko fē 'oku mahu'inga mo'ui pe koe 'ikonomika? ^Featured

Kuo hoko 'a e covid-19 mo 'ene mafola he funga 'o e mamani kene 'omi 'a e ngaahi faingata'a kehekehe ki he mamani hono kotoa pea 'i he taimi tatau 'oku ne fakaava 'a e ngaahi matapā 'o e fifili 'i he tapa kotoa pe 'o e mo'ui pea 'ikai ngata ai ka 'oku ne toe ako'i e fa'ahinga 'o e tangata ki hono fakahokohoko tu'unga 'a e ngaahi me'a 'oku mahu'inga taha mo vivili 'i he mo'ui.

Ko e ngaahi me'a ia 'oku hoko he 'aho ni 'o a'u mai ki Tonga ni ko e fehangahangai 'a e kau taki 'a ia ko kinautolu 'oku nau fai tu'utu'uni mo e ngaahi pole pe koe fē 'a e tu'utu'uni 'e fakahoko pea iku ki he lelei fakalukufua pea melino mo tu'uloa hono ola.

'Oku hoko 'a e fakataputapui foki ia 'i mamani ke ta'efiemali ai 'a e tokolahi tokua 'oku uesia 'enau totonu mo 'enau tau'atāina pea toe ta'efiemalie 'a e kau pisinisi pehe ki he kau taki ki he tu'unga faka-'ikonomika 'o e fonua 'a ia 'oku ne fakatafe mai 'a e pa'anga ke mo'ui ai 'a e kakai.

'Oku 'omai foki 'e he ngaahi fakataputapui ko'eni 'a e fekau mahu'inga ketau ako mei ai koe tau'atāina 'oku fakangatangata pea 'oku 'ikai ha me'a ia koe tau'atāina kakato.

Ko hono mo'oni 'oku mahu'inga lōua pe 'a e mo'ui mo e 'ikonomika he 'oku na fengāue'aki vāofi pea ko e taimi lahi 'oku fakafalala 'a e mo'ui 'i he 'ikonomika kae pehe ki he 'ikonomika 'i he mo'ui lelei 'a e kakai 'oha fonua kenau langa mo ngāue'i 'a e 'ikonomika 'o e fonua koia 'o pehepehe ai pe.

Ka neongo 'a e fefalala 'aki 'a e ongo sino ni 'oku malava pe foki ke mo'ui pe 'a e fa'ahinga ia 'o e tangata 'i ha 'ātakai 'oku 'ikai mo'ui ai 'a e 'ikonomika kae fakafalala pe he me'a 'e fai mei ai 'a e mo'ui faka'aho 'o hange ko 'etau me'akai tu'u fonua mo e founga mo'u'i 'o e kuohili (subsistence society) 'a ia 'oku 'i ai 'a e ngaahi sosaieti 'oku nau anga pe kinautolu ki ai.

'E toe malava pe foki ia hange koia 'oku kamata mai 'e he ngaahi fonua 'e ni'ihi 'i he lolotonga ni ke holoki 'a e tu'unga 'o e fiema'u fakapa'anga pea ako'i 'a e kakai kenau matatali 'a e tu'unga 'o e mo'ui 'e a'u kiai mo mateuteu kiha taimi 'e 'ikai ma'u ai 'a e ngaahi me'a na'a nau anga maheni kiai 'i he mo'ui.

'Oku kehekehe foki moe levolo ia 'o e fiema'u faka'aho mo e tu'unga 'o e nofo 'a e kakai ka ko hono fakapalanisi fakalelei pe 'o 'ona pea 'e malava pe ketau mateuteu ke talia ha taimi 'e a'u mai ai 'a e covid-19 ki hotau fonua neongo 'oku te'eki a'u mai pea 'oku tau faka'amu ke 'oua 'e a'u mai.

Kuo tau a'u 'eni ki he tu'unga kuo mole si'i ma'u'anga pa'anga 'a e tokolahi pea holo 'a e ivi fakapa'anga 'o e fonua he tapa kotoa ka 'oku malava mei he fakafuofua 'o e 'aho ni ke tau vakai atu 'oku kei malava pe ke mo'ui 'a e kakai 'i he lolotonga ni pea 'oku toe fehu'ia foki pe he taimi tatau pe koe ha hono fuoloa 'okapau 'e fuoloa atu ai pe 'a e fakataputapui.

'I he vakai ki he kehekehe 'o e levolo 'o e fiema'u ia 'a e kakai mo 'enau ngaahi to'onga mo'ui  'oku 'i ai 'a e kakai tokolahi ia 'oku 'ikai ha fu'u ekehekehe ia 'i he feliuliuaki 'o e 'ikonomika he 'oku nau anga pe kinautolu ki he'enau fanga ki'i me'a 'oku ma'u pea nau fiefia pe he'enau tu'unga mo'ui faka'aho.

'I he taimi tatau 'oku tau kehekehe mo e ngahai fonua lahi 'o kau ai 'a e ngaahi fonua 'o 'Afilika mo 'Esia 'a ia 'oku mole 'a e mo'ui 'a e tokolahi makatu'unga 'i he masiva mo e kovi 'a e 'ikonomika tukukehe ange 'a e ngahi pole 'o e 'ātakai 'oku nau nofo ai mo e fakafalala he tu'unga 'o e 'ea mo ha fua.

'Oku mahu'inga loua pe 'a e mo'ui mo e 'ikonomika pea 'oku fakaava mai 'e he tu'unga 'oku 'i ai 'a Tonga ni mo mamani ketau toe fakaukau 'o loloto atu mo tau mo'ui mateuteu he taimi kotoa.

Ko e pole ia ki he kau taki 'o e fonua he ngaahi 'aho ni ke nau fili 'i he 'ikonomika mo e mo'ui 'a e kakai pea 'oku nau ma'u 'a e fakapotopoto fe'unga ke fai'aki 'enau tu'utu'uni he 'oku mahu'inga loua pe pea 'oku na fetaiaki lelei mo fetokoni'aki 'i he me'a kotoa.

Ko Tonga ni 'oku kehe pea hange koe lau 'a e himi 'a Molitoni "koe kelekele mahu e pea ka hala ia koe hai 'e lau homau koloa 'e ma'u mei tahi na".