Ivi lahi Siasí ke tokoni’i ‘a e Pule’anga he langa faka-sosiale mo faka’ikonomika ‘a e fonuá ^Featured

Na’e taumu’a ‘a e fakataha ni ke hokohoko atu ‘a e fepotalanoa’aki ‘a e Pule’anga mo e Kau Taki Lotu felave’i mo e ngaahi kaveinga ‘oku mahu’inga ke fakahoko ha tokanga makehe ki ai.

‘I he me’a talitali ‘a e Palēmia na’a ne fakamahino ‘a e mahu’inga’ia ‘a e Pule’anga ke tauhi mo fakamalohi’i ‘a hono vā fengaue’aki mo e Kau Taki Lotu.  ‘Oku tui ‘a e Pule’anga ‘e malava ‘e he mafai mo e ivi ‘o e Siasi ‘i he taki lelei ‘a e Kau Taki Lotu ke tokoni’i ‘a e kakai ‘o e fonua  mo e ngaahi palopalema ‘oku fekuki mo e fonua ‘i he ngaahi ‘aho ni. Na’a ne fakatātā’aki ‘a e tō nounou fakamolale hangē ko e kei hoko pe ‘a e vāvākovi ‘a e fanauako, fakautuutu ki he lahiange ‘a e faihia, ngaahi palopalema ki he mo’uilelei hangē ko e tupu fu’u sisino mo e toe lahi ange ‘a e ni’ihi ‘oku nau fokoutua he ngaahi mahaki ‘oku ‘ikai ke pipihi hangē ko e suka, toto ma’olunga mo e mahaki mafu.

Na’a ne tataki ‘a e tokanga ‘a e Kau Taki Lotu ki he hisitōlia, ki he tupu’anga ‘o e tō ‘a e ngaahi Pule’anga Faka-Tu’i lalahi ‘o mamani ‘i ‘Iulope ‘o hangē ko Pilitānia, Falanisē mo Lusia, ko e ‘unu ‘a e Siasi ke vāofi mo e Pule’anga. Na’e ‘ikai ke malava ‘a e feinga ko eni pea na’e fakamavahe’i leva e Pule’anga mei he Siasi he ‘oku na takitaha pe ‘a e fatongia ke fakahoko. Ka na’e fakamamafa’i ‘e he Palēmia ‘oku kehe ‘a Tonga ia. ‘I Tonga ni, ‘oku malava lelei ke ngāue vaofi ‘a e Pule’anga mo e Siasi pea malohi ai ‘a e fonua. ‘Ikai ko ia pe ka ‘oku fu’u fiema’u ke ngaue fakataha ‘a e Pule’anga mo e Siasi ke langa hake ‘a e fonua,he ‘oku ‘i ai ‘a e mafai mo e ivi ngaue ‘o e Siasi ke tokoni’i ‘a e Pule’anga ‘i he ngaahi tafa’aki kehe ange mei he lotu.

Ko e ngaahi kaveinga ngāue eni na’e tokanga ki ai ‘a e Palēmia:

1.      Tu’unga Mo’ui Lelei:

Na’a ne me’a ko e kuonga ni ‘oku ‘alu ‘a e lotu mo e maama fakaako ki ‘olunga pea ‘oku totonu leva ke ‘alu mo e tu’unga mo’ui lelei ‘a e kakai ki ‘olunga ka ‘oku ‘ikai ke hoko ia.  Na’a ne fakatātā’aki ‘a e holo e loloa ‘a e mo’ui ‘a e kakai (life expectancy) ‘a ia ko e kakai fefine ‘oku holo mei he ta’u 71 ki he ta’u 69 pea ko e kakai tangata ‘oku holo mei he ta’u 68/69 ki he ta’u 66. Na’a ne tui ‘e malava ke fengāue’aki ‘a e Pule’anga mo e Kau Taki Lotu ke toe mo’ui fuoloa ange ai ‘a e kakai. Na’a ne kole ai ke fai ha tokanga mo hano toe vakai’i ‘a e ngaahi talitali fakasiasi ke fakahoko ‘i ha founga fakapotopoto ‘e tokoni ki he mo’ui lelei ‘a e kakai.

2.      Lao ki he Sapate

Fekau’aki mo e lao ‘o e Sapate, na’a ne fakahā ko e taha’i kaveinga faingata’a eni, he ‘oku tau feinga ke langa faka’ikonomika ‘a e Fonua, ka ‘i he taimi tatau ‘oku tau kei fiema’u pe ke tauhi ‘a e Sapate ke haohaoa. ‘Oku kei ava pē ‘a e ngaahi falemaa mo e ngaahi feitu’u tali’anga kakai folau’eve’eva(resorts), pea ‘oku faingata’a ke tapuni koe’uhi ‘oku ‘i ai ‘a e kakai muli ‘oku nau nofo ai, ka neongo ia ‘oku fai pē ngāue ki he palopalema ni, pea ‘e feinga pe ‘a e Pule’anga honau leleitaha ke ta’ota’ofi ‘a hono maumau’i ‘o e Sapate. Na’a ne toe kole ai ki he Kau Taki Lotu ke fai pe ha kole ki he kakai ke fakasi’isi’i pe ta’ofi ‘enau fakatau maa he Sapate pea mo hono ngaue’aki ‘o e ngaahi feitu’u ko eni.

Na’e fakamahino mei he Pule’anga ‘oku kei tu’u pe ‘a e Lao ‘o e Sapate, ka ‘oku ‘i ai ‘a e  ngaahi mata vaivai he tafa’aki ki hono fusia’u e lao ni, pea ‘e fai pe ‘a e  ngāue ki ai.  Na’e toe fai e fakama’ala’ala fekau’aki mo e Lao fo’ou na’e fakahū atu ‘e he Pule’anga ki he Fale Alea ke vahe ‘a e ngāue Sapate ‘a e kau ngāue malu’i (security). Na’e me’a ‘a e Palēmia: “ ‘Oku kei tu’u pē a e faka’amu ‘a e Pule’anga ke kei hoko pe Sapate ko e ‘aho molumalu taha pe ia pea ke kei hoko pe ‘a Tonga ni ko e fonua malu mo faka’ofo’ofa.”

3.      Tauhi ‘a Tonga ke ma’a mo faka’ofo’ofa

Na’e hoko atu aipē ‘a e Palēmia ‘ene kole, ke tokoni mai e Kau Taki Lotu ki he feinga ke tauhi ‘a Tonga ke ma’a mo faka’ofo’ofa he taimi kotoa pē, ‘aki ‘a e tokoni mai ‘a e ngaahi Siasi ki hono hiko ‘o e veve mo hono fakama’a ‘o e fonua.

‘I he ngaahi feme’a’aki ‘a e Kau Taki Lotu, na’e mahino ‘a ‘enau fiefia ke ngāue fakataha mo poupou ki he langa ngāue ‘a e Palēmia pea mo ‘enau faka’amu ke hokohoko atu ‘a e ngaahi fakataha mo e Pule’anga.

Na’e tali lelei ‘e he Kau Taki Lotu mo poupou kakato ‘e fakahoko ha’anau ngaahi ngaue ke tokoni’i mo ‘ohake ‘a e tu’unga mo’uilelei ‘a e kakai mo tauhi e faka’ofo’ofa ‘a e fonua ‘aki ‘a hono toe vakai’i ‘a e  ngaahi ouau faka-siasi. Na’a nau kei tu’uma’u mo taukave’i ‘a e mahu’inga ke kei tauhi ‘a e Lao ‘o e Sapate ke tapu ‘o ta’engata. Ka na’a nau kole ki he Pule’anga ka ‘i ai ha fakalelei pe ko ha fokotu’utu’u liliu ki he Lao ‘o e Sapate pea ke ‘oange ha faingamalie ‘o e ngaahi Siasi ke fakahoko hono alea’i, fakakaukau’i pea mo ha’anau ngaue ki ai pea toki fakafoki mai ke aofangatuku ‘e he Pule’anga.

 Na’e fokotu’u mai ‘e he Kau Taki Lotu ‘a e ngaahi kaveinga kehe ke fai ha tokanga ki ai ‘a e Pule’anga. Na’e kau heni hano toe siofi ha founga ke tokanga’i ‘aki ‘a e kau Tonga faihia ‘i muli ‘oku fakafoki mai he kuo nau fakapapau’i ‘oku nau hoko ko e kau fale’i ki he to’utupu mo e kau faihia ‘i Tonga ni ‘aki hono fakahinohino kinautolu ki he ngaahi founga fakaonopooni ‘o e ngaahi faihia.   Ko e kaveinga ‘e taha ko e hoha’a ki he ngaahi fakalakalaka fakatekinolosia ‘i he ‘initaneti ‘o hangē ko e ngaahi sevesi ‘initaneti ‘oku tukuatu ‘e he ongo kautaha Fetu’utaki ‘i Tonga ni, he ‘oku ma’u faingofua heni ‘e he kakai ‘a e ngaahi polokalama ‘oku ‘ikai fe’unga mo taau mo e to’utupu, famili mo e sosaieti. Na’e fakahā mei he Pule’anga ‘oku lolotonga fai ‘a e ngaue ki he ongo kaveinga ni.

 Na’e hā mahino ‘i he fakataha ni ko e ngaahi kaveinga ngaue na’e alea’i ‘oku mahu’inga tatau pe ki he Pule’anga pea mo e Siasi foki. Ko e ngaahi kaveinga ni ‘oku fakapatonu ki he mo’ui mo e tu’unga fakasosiale ‘o e fonua pea ka a’usia ‘a e faka’amu ke toe langa’i hake pea te tau a’usia ha Fonua mo’uilelei, faka’ofo’ofa mo malu foki.

 Na’e fakahoko ai pē mo e fakamalō ‘a e Pule’anga ki he Kau Taki Lotu koe’uhi ko hono faka’atā ‘a e ngaahi fale ‘o e siasi, hangē ko e Siasi ‘o Sisū Kalaisi ‘o e Kau Ma’oni’oni ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui ni ke unga ki ai ‘a e ngaahi famili, pea mo e ngaahi tokoni kehe pe lolotonga ‘a e taimi na’e ‘ahia ai ‘e Saikolone Winston ‘a e ‘Otu Tonga.

 Ko e ni’ihi ‘o e kau taki lotu mo e kau fakafofonga mei he ngaahi siasi ‘i Tonga ni pehe ki he Palēmia mo e ni’ihi ‘o ‘ene kau Minisitā mei he Kapineti.

-NGATA’ANGA-

 Tuku atu mei he:‘Ofisi ‘o e Palēmia, Pule’anga Tonga, Nuku’alofa, Tonga.Tu’asila:Taufa’ahau Road, P.O. Box 62.Tel: (676) 24 644     Fax:  (676) 23 888; Ngaahi Faka’eke’eke- Email: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.