Nunu'a Kovi 'o e Founga 'A'ahi Sivi Raw Marks kuo tau Fulutamakia ai ^Featured

Nuku'alofa, 5 Fepueli 2016. Tomu’a fakamalo ki he fa’e koia ko Heti Fonua Veikune he tohi faka’ofo’ofa mo fakamatala’i lelei mai mo mahino ‘a e tonounou lahi mo e fu’u ‘ai’ainoa’ia ‘a e Palemia ka ko e Minisita Ako mo ‘ene kau ngaue. ‘Oku mau kaunga fakaongoongo fakataha mo ko e Heti ki ha tali mei he Palemia mo e Potungaue Ako ki he ngaahi me’a neke fehu’i’ia kiate kinautolu.

Hange ko ia kuo tau lave’i, kuo tuku mai ‘a e ola ‘o e ngaahi sivi ‘a e Form 5,6 & 7, pea ko e fuofua ta’u eni kuo tau mafuli ai ki he founga ‘a’ahi sivi maaka to’ofua (raw marks), ‘o mavahe mei he founga ááhi sivi Maaka Fakafuofua (standardization) ‘a ee na’a tau ngaue mai’aki ‘i he ngaahi ta’u ku o maliu atu.

Ka ku o toe tuku mai ‘e he ngaahi mitia fakasosiale mo e ngaahi nusipepa ‘a e tu’u laine ‘a e matu’a ‘i Fale Pa’anga ko e toe totongi ke toe huke ‘a e ola ‘o e sivi ‘enau fanau, pea laui afe ‘a e pa’anga ‘a e Pule’anga ‘oku tanaki mei ai. Ko e tupu ‘eni mei he lahi ‘a e to ‘a e fanau he sivi ‘o fakatatau ki he ngaahi ta’u ku o maliu atu ne tau ngaue mai ‘aki ‘a e founga standardisation.

Ka ko ’eni ku o fai pea kuo tau maliu ki he founga ááhi sivi Maaka Toófua (raw marks), pea mahino mai ‘a e to ‘a e fanau ako tokolahi ‘aupito ‘i he ngaahi sivi ‘a e Form 5, 6 & 7 ‘i he meimei kotoa ‘a e ngaahi kolisi ‘i Tonga ni, pea laungeau ‘a e fanau ako ‘oku uesia ai. Ka tau sio ange ki he nunu’a kovi ne tupu mei he tu’utu’uni ko ‘eni ‘a e Palemia ka ko e Minisita Ako ‘o kau ai ‘a e ngaahi me’a ko ‘eni:

1. Ne taukave’i ‘e he Palemia, ko e founga raw marks ko e me’asivi tonu taha ia ‘o e tu’unga poto ‘a e tamasi’i ako, ka ‘oku ‘ikai ke lava ‘ehe sivi pe ‘e taha ‘o tala ‘a e tu’unga poto ‘o e tamasi’i ako. He ‘oku lava pe ke ma’u ‘e he tamasi’i ‘a e ‘atamai lelei mo mataotao, ka kapau ‘oku kovi ‘a e faiako, ‘ikai ako’i totonu ‘a e silapa ki he sivi, ‘ikai sai ‘a e seti ‘o e sivi ‘e he kau seti sivi, ‘ikai sai ‘a e laboratory saianisi ‘a e ngaahi ‘apiako, ‘ikai ke ‘osi ‘a e silapa hono faiako’i ‘e he kau faiako, hamumu mo ilifia he ‘aho sivi, mo e ngaahi ‘uhinga kehekehe, ‘oku uesia ai ‘a e faingamalie ‘a e tamasi’i ako ‘o ‘ikai lava kene ma’u ha maaka lelei mei he fo’i sivi pe, pea ‘e lava ke to ai ‘a e tamasi’i ako he sivi, neongo ko hono ‘atamai ‘oku fu’u malohi mo matala atu.

Pea ko e ‘uhinga ia ‘oku ngaue’aki ai ‘a e founga standardisation, ke fakapalapalanisi mo ‘oange ha faingamalie ‘o e tamasi’i ako he ‘oku ‘ikai ke nofo ha perfect world ‘oku tonu ‘a e me’a kotoa ‘i hono ‘atakai, pea ‘oku lava ke uesia ai ‘ene ako mo ‘ene tu’unga sivi. Ko ia, ‘oku fu’u mamaha mo fakamolitonga mo’oni ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e Palemia neongo ‘ene tala ‘oku ne ‘ilo lahi ki he ako.

Ka ko hono mo’oni ‘oku mamaha ‘e ne ‘ilo ki he ako, he ko e ta’u ‘eni ‘e meimei 30 ‘e ne mavahe mei he ako, pea ne ‘ikai pe ke a’u hake ki ha tu’unga pule pe ma’olunga ‘i he Potungaue (pe ko ha toe ngāue fakapule’anga kehe he ‘ene mo’ui tukukehe pe ‘a e Fakaanga), pea ‘oku tau tui ko e fo’i ‘atamai ia ‘o Piveni mo hono foha ne makatu’unga ai ‘ene fai tu’utu’uni ke liliu ki he raw marks.

Ka ko e ongo tama ko’eni ‘oku tau tui ko ‘ena taumu’a ‘ai pa’anga fakakomesiale ‘a kinaua ia, he ‘oku ma’u ai ‘a e $250,000 nai ‘a Piveni he konituleki aleapau mo e Potungaue Ako pea ko e toki tangata faikehe mo’oni ‘a Piveni kapau ‘e ‘ikai ke ne ‘oanga ha konga (tau pehe 50% nai) ‘o e pa’anga ‘oku ne ma’u ma’a Siaosi he ko ‘ene tamai ‘oku Palemia mo Minisita Ako ne ma’u mei ai ‘a e konituleki. ‘E lava foki ke hokohoko atu ‘a e konituleki ‘o toe ma’u ai ha $250,000 kehe ha Phase 2, pea mo e Phase 3, mo e Phase 4 – ‘ei, faifaimalie hifo he koe miliona ia. Malie e !!!

2. ‘E hulutu’a ‘a e kau toe hu ‘o toe nofo he kalasi tatau pe (repeat) ‘i he Form 5, 6 & 7 ‘I he 2016 he ngaahi ‘apiako. ‘E tanaki atu ki he kau repeat ko ‘eni ‘a e fanau ‘oku nau hiki hake mei he Form 4, 5 & 6, lolotonga koia ‘oku ‘ikai lava ‘e he ngaahi ‘apiako ke fakatokolahi ‘a e kau faiako, loki ako, me’angaue ki he ngaahi loki mo e kalasi saianisi, komipiuta, etc. Fakalea ‘e taha, ‘e toe lahiange ‘a e palopalema ki hono ako’i mo pule’i ‘a e fanauako, pea ‘e toe tokolahiange ‘a e kau to he 2016, pea toe kovi ange ‘a e palopalema tatau he 2017, pea ‘e tolalo ange ai ‘a e tu’unga ‘o e ako ‘i Tonga ni fakakatoa ‘i he ta’u ‘e 3 – 5 ka hoko.

3. ‘E tokolahiange kau nofo mai mei he ako (school leavers) he 2016 tupu mei he to ‘enau sivi he 2015. Ko e meimei kotoa ‘a e fanau ko’eni ‘e ‘ikai ma’u ha ngaue. Ko e tokolahi ai pe ‘a e kau nofo noa’ia ‘i ‘api, pea ‘alu leva ‘a e tokolahi ‘o nautolu ‘o ‘eva noa’ia tautautefito ki he po’uli, kamata ke nau ala ki he tapaka, kavamalohi mo e faito’o kona tapu pea toe lahiange ai ‘a e fa’ele tu’utamaki ‘a e fanau fefine. ‘E hoko atu ‘a e ke faka-kolisi, pea fa’ahinga ‘e ni’ihi ‘e a’u ‘o nau taonakita he lahi ‘a e ngaue’aki ‘a e faito’o konatapu mo e fakautuutu ‘a e palopalema fakasosiale mo e vakovi mo ho nau ngaahi famili, matu’a, kaume’a mo e ngaahi palopalema kehekehe koe’uhi pe ko e poto ‘o ‘Akilisi – ‘ikai mu’a ke vakai’i faka’auliliki ‘i ha ngaahi ta’u ‘a e ola lelei mo e nunu’a kovi ‘a e founga raw marks ka e toki fai ‘a e liliu.

4. Ne tokolahi ‘a e tamaiki ne nau palani ke hoko atu ki he ako ‘univesiti pe ako ma’olunga fakatekinikale ka lava ‘enau sivi. Kuo ‘ikai ke lava eni he’enau to, pea nau afe ‘o feinga he ngaahi mala’e kehe ne ‘ikai kenau palani kiai. Ne nau mei lava pe ke fakahoko ‘enau ngaahi taumu’a ki he ‘enau mo’ui kapau ne nau lava he sivi he ngaue’aki ‘a e founga standardisation.

5. ‘Oku hoko ‘a e to tokolahi ‘a e fanau ako ko e fakalotosi’i ki ho nau kaha’u, mo e kaha’u ‘o e ngaahi kolisi ‘oku nau ako ai. Ko e toki me’a fakamamahi ia ki hono katoanga’i ‘a e Ta’u 150 ‘o e Kolisi ko Tupou, ka kuo ha mai he ongoongo ‘oku lekooti ‘a e ta’u 2015 he ma’ulalo taha ‘a e lava he sivi Form 5, 6 & 7. Ko e fakaloloma he ko e kau poto mei he Vaota ne nau ‘enisinia’i ‘a e liliu ko’eni. Kia ‘Akilisi, ‘Aisake Eke, Vuna Fa’otusia, Pohiva Tu’i’onetoa mo Tevita Lavemaau, mou ‘ave ha ‘uhinga malie ki he Kolisi Tutuku, Kolisi Lolotonga mo e kau Uesiliana ‘oku nau lotu kia ‘Akilisi he ko moutolu he Kapineti ne mou fakama’ulalo’i ‘a e Kolisi ko Tupou ‘i hono Ta’u 150.

KOE FEHU’I

i) Palemia, ‘e lava ke talamai ko e toko fiha ne nau toe lava he ngaahi sivi hili ‘a e totongi ‘ehe matu’a ke to e maaka fo’ou (re-mark) ‘enau sivi PEA ko e ha ‘a e ngaahi ‘uhinga lahi ki he ‘enau to e lava he sivi he hili ‘a e re-mark? Ne fehalaaki ‘a e ‘uluaki maaka? Ko e ‘uhi? Kakai kehe ne nau fai ‘a e re-mark? Faka’ofa’ia ‘a e kau ‘a’ahi sivi re-mark he fanau mo e matu’a? PE KOE FO”I KAAKAA ‘a e re-mark he ne ‘ikai ha toe kehekehe ia he ngaahi tali ‘o e ngaahi fehu’i sivi ‘i hono ‘uluaki maaka mei he re-mark? Ko e ilifia, he ‘e lava ke hu ‘i he re-mark ‘a e kaakaa, faka-famili moe fakapone.

ii) Palemia, ‘e lava ke mou tuku mai ‘a e ola kakato fakasitekitika ‘a e tokolahi ‘o e fanau ne lava mei he ngaahi Kolisi Takitaha he 2015, ‘o kolomu 2. Kolomu 1 – fokotu’u ai ‘a e ola ‘I he Raw Marks ‘a e Kolisi takitaha ‘i he ‘enau sivi Form 5, 6 & 7. Kolomu 2 – fokotu’u ai ‘a e ola ‘I he Standardization ‘a e Kolisi takitaha he sivi Form 5,6 & 7. ‘E lava leva ‘o ‘ilo ‘e he kakai ‘o e fonua ‘a e tokolahi ne nau to he sivi he ngaahi form ko ‘eni ko e ‘uhi ko e liliu ki he founga raw marks. ‘E lava leva ha’a tau fakafuofua lelei ange ki he ngaahi nunu’a kovi ‘o e founga raw marks ‘o hange koia ‘oku ‘ohake he ngaahi Palakalafi ‘i ‘olunga. Akilisi, ko e me’a totonu ‘eni keke fai mo ho’o kau ngaue he ‘oku tukuaki’i ko e ‘e he kakai ‘o e fonua ko e va’inga ‘aki ho nau kaha’u.

iii) Palema, teke lava ‘o ha mai he TV mo e letio ke mau sio tonu he nenu ho ‘alelo (hufanga he fakatapu) he feinga ke fakatonuhia’i ‘a e fu’u pango ‘oku tukuaki’i ai koe he liliu mei he founga standardisation ki he founga raw marks. Talu ‘a e ‘osi hono tala ‘a e ola ‘o e sivi mo e ‘ikai keke to e ha mai ka ke ‘alu koe ‘o ‘oho he Sipoti Pasifiki, paasipooti mo e ngaahi me’a kehe ke ‘alu ai ‘a e tokanga ‘a e kakai ka e tuku ‘a e ola ia ‘o e sivi ‘oku mahu’inga ange ki he matu’a, fanau mo e fonua. ‘Oku ‘ikai ke mau manavasi’i ki he kole ni he teke ha’u pe koe ‘o palu’i mai ha fo’i vai tonga ke hehe’ia ai pe ‘a e kakai ia he ‘oku nau mei temo kotoa pe.

Palemia, kataki mu’a ‘o tali mai pe ‘oku ofiofi ki he mo’oni ‘a e ngaahi ‘analaiso mo e sinalio ‘oku ‘oatu ‘i ‘olunga. Ka e kimu’a keke tali mai, keke ‘ilo’i, ‘oku tangi lo’imata ‘a e fanau tokolahi mo e ngaahi matu’a ‘o e fonua ka ‘oku nau lolongo pe ko e ma fakakakano, tauhi vaha’a faka-kolisi tutuku, ta’emahino, mo ‘enau lotu kiate ko e, ka ko hono mo’oni ‘oku nau lolotonga anuanu he mamahi lahi ‘aupito.

‘E ‘eke nai ho nau mamahi kia hai? Mo e ‘amanaki Lelei ki ha’o tali kakato mai ki he ngaahi fehu’I mo e ‘analaiso ‘i ‘olunga.