MATENI & VEIVOSA – Tuku a ‘a e Takihala’i ‘a e Kakai ^Featured

‘I he Kele’a ‘o e uike ‘e 2 kuo ‘osi ne ha ai ‘a e fakamatala hala mo ta’emo’oni ‘a e Fakafofonga Fale Alea Vahenga Fili Tongatapu 4, Mateni Tapueluelu, pea poupou ki ai ‘a e Fakafofonga Ha’apai 13, Veivosa Taka, tokua ko e Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau ‘a e Pule’anga (Procurement Regulations) ko e polisii (policy) pe ne fa’u ‘e he Kapineti ka e ‘ikai ko ha Lao. Ku o kamata ke ‘ave holo ‘a e fo’i ma’u hala ko ‘eni he Facebook pea ku o tui ki ai ‘a e kau lotu kia ‘Akilisi mo e PTOA.  ‘Oku fakatonutonu atu ‘a e fo’i fakanafala ko ‘eni ke ‘ilo ‘e he kakai ‘o e fonua, he ku o fu’u totu’a ho nau takihala’i mo lohiaki’i.

Ko e Lao ki he Pule’i ‘a e Pa’anga ‘a e Pule’anga (Public Finance Management Act) ‘a e Tefito Lao (Principal Act) ki he pule’i ‘a e pa’anga ‘o e fonua. Ko e Lao Tefito kotoa pe ‘oku meimei fiema’u ke toki fokotu’u ‘e he Minisita totonu ki he Lao ko ia ha Ngaahi Tu’utu’uni (Regulations) ke tokoni ki hono fakahoko mo pule’i ‘a e Lao ko ia. Ko e me’a tatau pe ‘oku ha he Kupu 44 ‘o e Lao ki he Lao ki he Pule’i ‘a e Pa’anga ‘a e Pule’anga (Public Finance Management Act) ke toki fokotu’u ‘e he Minisita Pa’anga ha Ngaahi Tu’utu’uni (Regulations) ke fakahoko mo pule’i ’aki ‘a e Lao ko ‘eni.

Ne fokotu’u leva ‘e he kau Minisita Pa’anga ‘o e ku o hili ‘o tali ‘e he Kapineti ‘a e Ngaahi Tu’utu’uni (Regulations) lahi, tautautefito ki he 6 ke fakalele mo pule’i ’aki ‘a e Lao ki he Pule’i ‘o e Pa’anga ‘a e Pule’anga.  Ko e Ngaahi Tu’utu’uni ko ‘eni ‘oku kau ai ‘a e (i) Public Revenue Regulations (2011) (ii) Public Finance Administration (Accounts) Regulations (2010) (iii) Public Finance Administration (Public Funds) Regulations (2012) (iv)  Public Finance Administration (Public Stores) Regulations (2010) (v)  Public Finance Management  (Treasury Bills Issues) Regulations (2010) and (vi) Public Procurement Regulations (2010, 2012 & 2015).

Ko e Public Procurement Regulations 2010 ne fai ‘a e ngaue monomono lahi ki ai ‘a e Fale Pa’anga mo e Ngaahi Potungaue ‘a e Pule’anga he 2012 ‘o tokoni’i lahi ‘aupito ‘e he Pule’anga ‘Aositelelia. Ko e taumu’a ke tokoni ki hono fakalele lelei ange ‘a e pa’anga ‘a e fonua ‘o kau ai ‘a e ngaahi pa’anga laui miliona ne ‘omai he ngaahi Hoa Ngaue Tokoni (aid development partners) ‘o Tonga. ‘Oku mahino ne toe fai hano fakalelei’i ‘a e Ngaahi Tu’utu’uni ko ‘eni ‘o tali he 2015. ‘Oku toe ha mahino pe he talateu ‘o e Procurement Regulations 2015 ko hono fa’u mo fokotu’u ‘oku malumalu ia he mafai ‘o e Kupu 44 ‘o e Lao ki he Pule’i ‘o e Pa’anga ‘a e Pule’anga 2002.

Ko e taumu’a tefito ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Faka-Pule’anga (Procurement Regulations) ‘o talu mei he 2010 ki he 2015 ko e fokotu’u ha ngaahi tu’utu’uni pau ke muimui ki ai ‘a e Potungaue Pa’anga mo e ngaahi potungaue kehe ‘a e pule’anga ‘i hono fakahoko ‘a e ngaahi fakatau koloa (purchases & procurements) mo e ngaahi aleapau ngaue (contracts) ma’ae Pule’anga Tonga.  ‘Oku kau he ngaahi taumu’a tefito ko ’eni ‘a e fiema’u ke Ma’a, Ho’ata ki Tu’a, Ta’e Filifilimanako, pea ‘ataa mei he Faihala (corruption) mo e filifilimanako fakafamili (nepotism) ‘a e ngaahi founga fakatau koloa mo aleapau ngaue kotoa ‘a e Pule’anga Tonga.

Ko e Kupu 5 ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Faka-Pule’anga 2015 ‘oku tu’u ai ‘a e kau memipa ‘o e Komiti Pule’i ‘o e Fakatau (Procurement Committee) ‘o kau ai ‘a e kakai ma’u mafai ko ‘eni: (i) Minisita Pa’anga (Sea) (ii) Sekelitali Lahi & Sekelitali ki he Kapineti (iii) Fale’i Fakalao (Solicitor General) ‘a e Pule’anga (iv) CEO Potungaue Tanaki Pa’anga mo e (v) Sekelitali ‘a e Potungaue Pa’anga. Kuo to’o mei he Komiti ‘a e Sekelitali ki Muli mo e Fakafofonga ‘o e Ngaahi Potungaue ‘a ia ne na kau kimu’a he 2015.

Ko e fatongia tefito ‘o e Komiti Procurement ‘oku kau ai ‘a e fa’u ‘a e ngaahi polisii, lao mo e tu’utu’uni ki ha founga fakatau koloa pe aleapau ‘a e pule’anga; tali ‘a e ngaahi aleapau ngaue; tali ‘a e ngaahi founga ke kaniseli mo fakata’e’aonga’i ha ngaahi aleapau ngaue ne ‘ikai fakafiemalie mo tonu hono fakahoko: mo e tali ‘a e ngaahi foomu ke ngaue’aki ‘e he founga fakatau koloa (procurement).

Ko e pehe ko ia ‘e Mateni mo Vosa he Kele’a ‘o e ongo uike ‘e 2 ku o maliu atu ko e Procurement koe ki’i Tu’utu’uni pe ia ‘a e Kapineti pea ‘ikai ko ha lao ke muimui pau ki ai ‘oku mahino mai ai ‘oku mamaha ‘ena ‘ilo ki he ngaahi Lao mo e Tu’utu’uni Fakahoko Lao ‘o e fonua.  Ko e  Ngaahi Tu’utu’uni Procurement ko e konga ia ‘o e Lao ki he Pule’i ‘o e Pa’anga ‘a e Pule’anga (Public Finance Management Act) pea ‘oku haa ia ‘i he Kupu 44 ‘o e Lao ko ’eni ke fokotu’u he Minisita Pa’anga ha Regulations ke tokoni ki he fakalele mo fakahoko fakalelei ‘o e Lao ko ’eni.  Pea ‘oku toe ha mahino pe he Talateu ki he Procurement Regulations 2015 ‘oku fakamafai’i ia ‘e he Kupu 44 ‘o e lao ki he Pule’I ‘o e Pa’anga ‘a e Pule’anga. Fakalea ‘e taha, ko e Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Fakapule’anga (Procurement Regulations) ‘oku ‘ikai tu’u tau’ataina pe ‘iate ia pe ka ko e konga ia ‘o e Lao ki he Pule’i ‘a e Pa’anga ‘a e Pule’anga.

Ko e anga maheni ‘e toki fakafoki pe ha Ngaahi Tu’utu’uni (Regulations) ki he Fale Alea kapau ‘oku liliu ha ngaahi totongi (charges & fees) ‘oku fa’a ha he ngaahi Tepile (Schedules) he ngaahi Tefito’i Lao. Kapau ‘oku ‘ikai kau he liliu ha ngaahi totongi (charges & fees) pea ‘oku fa’a ngata pe ‘a e Tu’utu’uni ‘I he Kapineti.   

Ko ia ai Mateni mo Vosa, kole atu ke tuku mu’a ‘a e fiepoto mo e ‘ave hala’i ‘a e me’a kehekehe ki he kakai, pea mo kataki ‘o siosio holo he ‘oku veve ‘a e kakai Tonga poto, kau ai ‘a e kau MA, kau PhD, ‘oku nau ngaue he Pule’anga mo e tapa kehekehe ‘i Tonga ni mo tu’apule’anga foki.  ‘Oku nau poto mo ‘ilo ange ‘e nautolu ‘a e me’a lahi ‘iate kimoua. ‘Oku kau heni ‘a e kau Minisita ‘o e Kapineti na’a nau fa’u ‘a e ngaahi Lao & Tu’utu’uni ‘o e fonua, ka mo ‘asi hake moua ke mo fakamatala’i ‘a e me’a ‘a e kakai poto ko ‘eni he ko hai kimoua? Ko e ha homo tu’unga fakaako? Talamai ange ke tau fanongo ki ai?

Mo kataki kamo tomu’a ‘ilo moua mo e me’a ‘oku mo ngata ai he ko e lau ia ‘o e Tohi – ‘uluaki ‘ilo kita pea te toki kapa atu ki tu’a. ‘Oku ‘ikai ke ‘e te hu pe ‘o Fale Alea pea te poto ange kita he kakai ne nau ako mo fai Fatongia ki he pule’anga mo e fonua he ngaahi ta’u lahi. Uanoa tama kapau nemo Minisita, he’ikai temo to e ‘ilo moua kimoua mo ha taha.

Pea kia Mateni - ‘oku anga fefe ho’o fakamatala he Kele’a ‘o e ‘aho 23 Novema 2015 (peesi 13) ‘oku ‘ulu’i tohi ‘aki ‘a e “Tuku hifo ‘Aminiasi Kefu mei he Lakanga ‘Ateni Seniale”, ka e fakapapau’i mai ‘e ‘Aminiasi he ongoongo ‘a e Letio AM ‘a e A3Z he ‘aho Falaite 20 Novema 2015 ‘oku te’eki ke ne ma’u ha tohi fakahifo mei he Tu’i?  Ne toe fakapapau’i mai ‘eni ‘e he Lord Chamberlain ‘i he ongoongo ‘a e Letio AM ‘a e A3Z he pongipongi ‘o e Monite 23 Novema 2015 ‘oku te’eki ke ‘ave ‘e he Tu’i ha tohi fakahifo ‘o ‘Aminiasi Kefu. 

‘Oku ta’e meo mo ta’e ufi ho’o mou ‘ave holo ‘a e ngaahi talanoa hala ko ’eni, pea ‘ofa pe he’ikai fai ha TOE tu’u he puha mo ‘Aminiasi Kefu he me’a ni. Mateni, tali mu’a ki ho’o hopo mo ‘Aminiasi he Fili Fili Alea mo lotu ki ai ka e tuku ‘a e politiki tokoaki’i ‘a e ‘atamai ‘o e kakai (propaganda) mo e fiepoto, ‘afungi mo e ‘ave me’a hala ki he kakai he kuo nau si’I faka’ofa he hee takai holo ho’o mou ngaue.

Faka’osi, fokotu’u atu kiate koe Mateni ke to’o mu’a ‘a e ‘ulu’i tohi ‘oku ke ngaue’aki ki ho’o kolomu (“Ke Hoko Mai ho Pule’anga”) he ko e kaveinga ia ‘a e kakai lotu mo’oni mo tui ‘Otua mo muimui kia Kalaisi.  Ko ho’o teunga mai ’aki ‘a e lotu ka e pelepela ho ‘ulungaanga ko e pau’u lotu ia pea ‘e inu mala ai ho famili mo nounou ai ho ngaahi ‘aho he mamani ko ‘eni. Ko e ki’I fie tokoni pe kiate koe. Malo pe ku o mahino pe ki he kakai ‘o e fonua (tukukehe pe si'i kau muimui kuikui) ‘a e taumu’a mo e sipinga mo’ui 'oku mou lele mai ai..