Menu
cache/resized/7a303faa48902efd848c7494b9385c2b.jpg

RED

Rapid Engineering Diagnostic

Specialize in:

...
Latest News

Toe fo'i Pango Fo'ou ketau Longoa'a ai Featured

Toe fo'i Pango Fo'ou ketau Longoa'a ai

Kolomu Filihi

TOE FO’I PANGO FO’OU KE TAU LONGOA’A AI


Ko e ‘aho Falaite 13 (Friday the 13th) ‘oku tui fakatevolo ‘a e tokolahi ‘o mamani ko e ‘aho kovi pe ‘e hoko ai ha me’a kovi. Ko e Falaite kuo ‘osi ko e ‘aho 13 ia, ne fakapoongi ai ‘a e toko 125 nai pea lavelavea ‘a e toko 350 tupu ‘i Falanise, pea kuo mahino ko e kau Musilimi ISIS ne nau fakahoko ‘a e ngaahi fakapo fakalilifu ko ‘eni. ‘Oku lolotonga tauanga’a ‘a mamani he fo’i pango ko ‘eni.

‘I Tonga ni, he ‘aho Falaite 13 tatau pe he uike kuo ‘osi, ne ‘omai ai ‘i he Letio FM 87.5 ‘a Katalina mo ‘Akilisi Pohiva (faka’ofa mo’oni hono ma’u ia ‘e he kau Temo mo e PTOA ‘a e ki’i letio fielotu mo heke holo ko ‘eni) ‘a e ongoongo ku o launga’i ‘e he Palemia ki he Tu’i ke fakahifo mo fetongi ‘a ‘Aminiasi Kefu, ko e ‘Ateni Seniale Le’ole’o (Acting Attorney General) pe Fale’i Fakalao ki he Kapineti & Fakataha Tokoni ko e ta’efiemalie ki he ngaahi hopo ne fai ‘e he Ateni Seniale Le’ole’o he Fakamaau’anga Lahi.

Ko e me’a kuo fai ‘e he Palemia he uike kuo ‘osi – ko e feinga ke kaunoa he Ma’u Mafai hono 3 ko e Fakamaau’anga ’i hono feinga’i ke fakahifo ‘a e ‘Ateni Seniale Le’ole’o. Ko e feinga ia ke maumau’i ‘a e mavahevahe tau’ataina ‘i he ngaahi Ma’u Mafai ‘e 3 (separation of power) ‘i he Pule’anga ‘oku tu’u ‘i he Konisitutone. Ko e ngaahi Mafai ko ‘eni koe;

(i) Pule’anga (Executive)

(ii) Fale Alea (Legislature) mo e

(iii) Fakamaau’anga (Judiciary).

Ko e launga ‘a e Palemia tokua ‘oku kau ai ‘a e ta’e fiemalie ki he fakamalanga ‘a e Talatalaaki (‘Aminiasi Kefu) ‘i he hopo ‘a e Tu’ilakepa tokua ‘o holo ai ‘a e tautea ki he hia ma’u mo e me’atau.

Ko e fe leva ‘oku kovi ange? Ko e hopo ‘a Tu’ilakepa, ne ‘i ai pe ‘a e Fakamaau Lahi ‘a ia na’a ne fakakaukau’i mo hilifaki ‘a e tautea ‘o ‘ikai kau ai ‘a e Talatalaaki neongo kapau na’a ne kole ha me’a, ka ko e Palemia ia, ‘i he keisi ‘a Lavulavu, ne nau paloti mo fai tu’utu’uni kinautolu ke nau hilifaki ‘a e tautea, pea ‘oku kei longo ni ‘o a’u mai ki he ‘aho ni. ‘Oku fu’u pango ange ‘a e lavaki’i ia ‘e he Palemia ‘a e Pule Lelei, Taliui ki he Kakai, Ho’ata ki Tu’a mo e Totonu ‘a e Tangata he kole ne fai ‘e ‘Aminiasi ki he Fakamaau Lahi, pea he’ikai to e ngalo ‘eni ia ‘i he kakai ‘o e fonua.

Ko e mafai mo e founga hono fokotu’u ‘o e Ateni Seniale ‘oku ha ia he Kupu 31A ‘o e Konisitutone, ‘a ia ko e Tu’i ‘i he Fakataha Tokoni ‘oku ne fokotu’u ‘a e ‘Ateni Seniale  ‘i ha fale’i ‘a e Judicial Appointments & Discipline Panel (“Penolo”). ‘Oku to e ha pe ‘i he Kupu ni ko e Tu’i pe taha ‘i he Fakataha Tokoni ‘oku mafai ke fakanofo ‘a e ‘Ateni Seniale. ‘Oku toe ha mahino foki he Kupu 31A(2) ‘o e Konisitutone ko e ‘Ateni Seniale kuopau kene ma’u ‘a e mafai mo e tau’ataina kakato ‘o ‘ikai ngofua ha taha ke kaunoa ‘i hono fakahoko hono ngaahi fatongia fakalao.

Ko e feinga ko ‘eni ‘a e Palemia ke fakahifo ‘a e ‘Ateni Seniale Le’ole’o, ko e maumau’i ia ‘a e Kupu 31A(2) ‘o e Konisitutone – ko e feinga ke kaunoa ‘i he mafai mo e tau’ataina ‘a e ‘Ateni Seniale ‘i he fakahoko hono fatongia fakalao. Koia ai, ‘oku tonu ke vakai’i ke faka’ilo ‘e ‘Aminiasi Kefu ‘a e Palemia kapau ‘oku ne maumau’i ‘a e Kupu 31A(2) ‘o e Konisitutone.

Ko e ua ‘o e palopalema, ko e lau ‘a e Palemia mo e tukuaki’i ‘o e ‘Ateni Seniale Le’ole’o (‘a ia ko e Talekita Talatalaaki pe ia) ki he ngaahi hopo ne fai ‘i he Fakamaau’anga, ‘o kau ai ‘a e hopo ‘a e Tu’ilakepa - ko e lau’i kovi ia ‘o e Fakamaau’anga (condemn of court) he ko e ngaahi tu’utu’uni ‘o e ngaahi hopo ‘oku lau ki ai ‘a e Palemia ko e fai ia ‘e he Tu’i Fakamaau Lahi ‘i he Fakamaau Lahi ka ‘oku ‘ikai ko e Talatalaaki na’a ne fai ‘a e tu’utu’uni. Pea kapau ‘oku hala ha me’a he tu’utu’uni ‘a e Fakamaau Lahi ‘oku ngofua ke fai ha tangi ki he Fakamaau Tangi. Ko e lau’i kovi ‘o e Fakamaau’anga ko e toe hia ia ‘e taha, pea ‘oku tonu ke to e faka’ilo ‘e ‘Aminiasi mo e Potungaue Lao ‘a e Palemia ki he hia ko ‘eni.      

Ko e tolu, ‘oku teu fai ‘a e hopo ‘a e ‘Ateni Seniale Le’ole’o mo Mateni Tapueluelu (foha ‘o e Palemia ‘i he fono) fekau’aki mo hono mo’ua ki he pule’anga kimu’a ‘i he fili fale alea ‘i Novema 2014. Ko e hopo ko ‘eni ko e tukuaki’i ke fakanofo ‘a Mateni mei he Fale Alea ko e ‘ikai ke muimui ki he ngaahi tu’utu’uni ‘o e Lao ‘o e Fili Fale Alea. Ko e fehu’i leva – ko e ha ‘a e ‘uhinga ‘a e toki ‘alu ‘a ‘Akilisi ‘o launga’i ki he Tu’i ke fakahifo ‘a e ‘Ateni Seniale Le’ole’o ki mu’a pe he hopo ko ‘eni?  ‘Oku tu’u fehu’ia mo fakapopo’uli ‘a e fo’i taumu’a ‘o e launga ‘a ‘Akilisi – ke ‘oua ‘e lava ‘a e hopo mo hokohoko atu pe ‘a Mateni ‘i Fale Alea? Ko e tuku ‘eni ‘a e lao ki he tafa’aki ka e fai ‘a e loto ‘o e Palemia?  ‘E ‘ikai ke kaunga ‘a e Lao ia ‘o e fonua ki he famili mo e ngaahi maheni ‘o e Palemia (hange ko Mateni, Lavulavu mo e ni’ihi kehe?). Kole atu ki he Palemia ke ho’ata mai kitu’a ‘aki ‘a e ‘ata mo’oni mo e Pule Lelei ho’o ngaahi ngaue ka e ‘oua ‘e ‘ai ke ‘ata mai ‘oku lao kehekehe ki he kakai kehekehe he fonua he ‘oku tapu ia ke Konisitutone mo e ngaahi lao ‘o e fonua. ‘Oku ne fakangalikovi’i mo fakae’a mai ‘a e fakalielia lahi he ‘imisi ‘o e tu’unga Palemia.

Ko e fa, ‘e lava ‘a e ‘Ateni Seniale Le’ole’o ke fai ha hopo hia (criminal case) mo Lavulavu ‘i he keisi ‘o e fosoa ‘o Talihau ‘i Vava’u, pea ‘oku tonu kene tanaki mai ‘a e ngaahi fakamo’oni pau mo totonu ‘o e ngaahi faihala mo maumau’i ‘a e Procurement Regulations mo e Lao ki he Tauhi ‘o e Pa’anga (Public Finance Management Act) mei he lipooti ‘a e ‘Atita mo e Fale Pa’anga pea fai ‘a e faka’ilo hia ko ‘eni ka tau ‘ilo ‘a e mo’oni he kuo felei ia ‘e he kau Temo ‘i Fale Alea. Ko e fehu’i leva – ko e toe taha ‘eni ha ‘uhinga ke fakanofo ai ‘a Aminiasi Kefu mei he hono lakanga ‘Ateni Seniale Le’ole’o ke ‘oua lava ha hopo hia he keisi ‘o Talihau ke puli mo tanu ai pe ‘a e faihia ‘a e kau Minisita mo e kau Ma’u Mafai?

Ko e nima, ko e ha ‘a e kaunga mo e fale’i ‘a e Minisita Lao (Vuna Fa’otusia) ki he launga ne fai ‘e he Palemia he ‘oku tonu kene ‘ilo ‘a e tu’unga fakalao mo e ngaahi kupu ‘o e Konisitutone he ‘oku ngalivale ‘a e me’a ‘oku fai ‘e he Palemia mo e kolosi noa’ia holo he ngaahi fakangatangata ‘o e Ngaahi Mafai? Ko ‘ene tu’u he taimi ni, ‘oku matu’aki fu’u ‘asi ma’ulalo ‘aupito ‘a e tu’unga poto mo fale’i ‘a e Minisita Lao ko ‘eni pea ko e faka’uhinga pe te tau lava ‘o fai, ‘oku kau ‘a Vuna he poupou kovi mo hala ki he Palemia, pea ‘oku fiema’u ‘a Vuna kene fakapapau’I mai ‘a e fakakaukau ko e’ni, ka ko e lahi ange ‘ene lea ko e lahi ange ia ‘e tau ‘ilo ki hono tu’unga poto mo ‘ilo ki he lao. ‘Isa, na’a ‘oku ‘oku sai ange pe si’ene longo.

Faka’osi, feefee toenga ‘o e kau Minisita Tonga High ‘oku nau ‘ela he Kapineti (Siaosi Sovaleni, Poasi Tei, Fe’ao Vakata, Saia Piukala?)  Nau ‘alu kovi ai pe mo kinautolu? Ku o ifo ‘a e mafai ia pea ngalo ai ‘a e ako lelei mo e moto laulotaha ‘a e “Ki He Lelei Taha”? Ha ku o mou ta’ekete pehe ai ‘o ‘ikai ke lava ke mou fakatonutonu ‘a e pikopiko ‘a e Palemia mo e ngaahi fehalaaki lahi he pule’anga (hange ko e keisi ‘o Lavu, etc?). Mou foki ki he moto tupu’a ‘a e ‘Apiako ‘Ofa’anga ‘a e Tu’i ko Tupou IV ka e ‘oua na’a mou toe pihia mo kau he pakia fo’ou he ma’u mafai… ko e me’a ia ‘a e Palemia Taki Fakaanga Vaota he ne ‘ikai ke si’i anga he taki .....pea ‘oku anga’i vaota ai pe ‘enau pule mo e ngaue kotoa ‘oku nau fai .… ka ko e kau Tonga High, uh? Ka toe foki mai ‘a e Laione ‘o Mala’ekula ‘e taha pe ‘ene to koloa kia moutolu kau Minisita THS … “ku o mou fakama’ulalo’i ‘eku visone mo ‘eku teu tangata…ta’engali, pea kuo mou tuku au ki lalo”.
   

3 comments

  • Oua e Fiu
    Oua e Fiu Tuesday, 01 December 2015 21:03 Comment Link

    Masi'i filihi, kuo 'iai ha ongoongo kihono kole 'ehe PM ke fkhifo 'ae Attorney General/ Aminiasi Kefu mei hono Lakanga koe'uhi ko'ene Ta'e falala'anga ki hono Fatongia ? Mau fkongo atu mei he Ngaluope. Malo

    Report
  • Sani
    Sani Thursday, 19 November 2015 12:20 Comment Link

    Ko e 'osi ia hono fili o e kau Minisita i Sanuali, pea neu fanongo he polokalama a Katalina Tohi a hono viki'i e fo'i timi lelei mo kaukaua mo maalohi 'a e Kapineti ko'eni. 'I he taimi ni 'oku nau kaukaua mo toe faka'auha.

    Report
  • Fine
    Fine Thursday, 19 November 2015 10:39 Comment Link

    Kuopau pe ke si'i pehee 'a e letio 87.5 ia he 'oku 'osi ma'u kotoa 'enautolu e ngaahi tu'uaki mo e fanongonongo 'a e Pule'anga. Pea ko e mape fononga koeni 'a e Pule'anga hono fakahaofi e faihala tenau 'alu kotoa pe ai he mape tatau he 'oku nau taumu'a tatau. Ki'i taitaimi e mo'oni mo e totonu ki he tafa'aki ka nau tufi ai leva ha kilisimasi he loi pea 'e toki le'ei peheni; Tenau faihala 'aho kae toki fakamolemole'i po'uli he ngaahi polokalama fakalotu e!

    Report

Leave a comment

Make sure you enter all the required information, indicated by an asterisk (*). HTML code is not allowed.

back to top