Kaiha'asi Mafai 'o e Fale Alea ^Featured

Nuku'alofa, 2 Novema 2015. Na'e ui ‘e he Palemia ha fakataha mo e kau faiongoongo he ‘aho Falaite 23 ‘Okatopa 2015 ke fakamahino’i ‘a e ‘uhinga ‘enau hikinima mo e kau Minisita mo e kau Fakafofonga Fale Alea Temo (PTOA) ke ‘oua ‘e toe hoko atu hono alea’i ‘e he Fale Alea ‘a e Lipooti ki he fakatotolo ‘a e ‘Atita ‘a e Pule’anga mo e Komiti ki he Ngaahi Totonu ‘a e Fale Alea ki he launga’i mo faka’ilo faka-falealea ‘o e Minisita ki he Ngaahi Ngaue Lalahi, ‘Etuate Lavulavu.

‘I he kakato ‘a e fakatotolo ‘a e ‘Atita mo e Komiti ne mahino ‘oku ‘i ai ‘a e mole lahi he fakahoko ngaue ne fai ‘e he Minisita mo kau ngaue taautaha (private contractors) ki he fosoa ‘o Talihau ‘i Vava’u. Ko e kau ngaue taautaha ko ‘eni ne kau ai ‘a e foha ‘o Lavu ‘a ia ne totongi ki ai ha pa’anga lahi pea pehe ki ha pa’anga ne totongi ki he mali ‘o Lavu. Ko e paloti ko ia ‘a e Palemia mo e kau Minisita ke ‘oua ‘e tali ‘a e lipooti ‘a e Komiti ‘oku mate ai pe ha toe hoko atu ‘a e fakamaau’i faka-falealea ‘o Lavu pea tanu ai pe mo e ngaahi ngaue hala kotoa nene vetehia mo kole fakamolemole ki ai ‘i he Fale Alea.

‘I he fakamatala ‘a e Palemia ki he kau faiongoongo, ko ‘ene kole ke tukuange ki ai ‘a e tautea’i ‘o Lavu he ‘e lelei ange ha’a ne fakakaukau’i ‘a e tautea ‘i he Fale Alea. Pea nene toe pehe ‘e ma’u ange ‘a e fakamaau totonu ‘okapau tene fakakaukau’i ‘a e tautea. Ka ko e hoko ko ia ‘a e me’a ni, ‘oku ha mai ai ‘a e ngaahi me’a ko ‘eni:

(i)    ‘Oku’ikai fu’u mahino ki he Palemia ‘a e fakakehekehe’i ‘o e ngaahi Mafai ‘e 3 he Konisitutone ‘o e fonua

(a) Pule’anga (Executive)

(b) Fale Alea (Legislature) mo e

(c) Fakamaau’anga (Judiciary).

Ko e tautea ‘o ha taha Memipa he Fale Alea kuo ne ngaue hala’aki ‘a e koloa ‘a e fonua ‘oku ha ia he Kupu 75 ‘o e Konisitutone ‘a ia ‘oku ‘osi tuhu’i mai hono founga ngaue (process) pau. ‘I he taimi tatau ‘oku kehe pe ‘a e founga tautea ia ‘o ha Minisita ‘i he Ma’u Mafai 1 (Pule’anga) ‘a ia ‘oku ha ia ‘i he Kupu 51 ‘o e Konisitutone, pea ‘oku ‘i ai pe mo hono founga ngaue kau ai hono fokotu’u ‘e he Palemia ki he Tu’i ke fakahifo ha Minisita.  Ko e me’a kuo fai ‘ehe Palemia mo ‘ene Kau Minisita, ko ‘enau paloti ke ‘oua ‘e toe hoko atu ‘a e founga ngaue ‘a e Ma’u Mafai 2 (Fale Alea) ki hono fakamaau’i mo tautea’i ‘a Lavu kae fai ‘aki ‘a e founga ngaue mo e tautea ‘a e Ma’u Mafai 1 (Pule’anga). ‘Oku matu’aki hala ‘eni he ‘oku tonu ke tuku pe ‘a e founga ngaue ia ‘a e Fale Alea ke lele tau’ataina ‘o hange koia ‘oku ha he Kupu 75 ‘o e Konisitutone, pea ‘oku kei ‘ataa pe ‘a e Palemia ia ke fai ‘ene tautea mavahe mo tau’ataina ‘o hange koia ‘oku ha he Kupu 51 ‘o e Konisitutone – pea ko e ongo mala’e mo mafai kehekehe ‘eni ‘e ua. Ka kuo feinga ‘a e Palemia ia ke falute ‘a e mafai ‘o e Fale Alea fakataha mo hono mafai pea ko e mavahe ia mei he pule ‘a e lao.

 (ii)    Ko e me’a ne fai ‘e he Palemia mo ‘ene kau Minisita, ko e tamate’i ‘a e fakamaau’i ‘o Lavu ‘i he Fale Alea pea ku o monuka ai mo e ngaahi tu’utu’uni ‘a e Konisitutone ‘oku ha he Kupu 75. Pea ‘e faingata’a ha toe faka’ilo fakafalealea ia ha taha faihia he Fale Alea he kaha’u hili ‘a e fo’i founga ngaue (precedent) kuo kamata’i ‘e ‘Akilisi mo ‘ene kau Minisita – pea ko e ‘aho 22 ‘o ‘Okatopa 2015, ko e ‘aho fakaloloma taha ‘eni ki he Fakamaau Totonu, Ho’ata ki Tu’a mo e Taliui ki he Kakai ‘i Tonga ni, ‘a ia ku o malanga’i ‘e ‘Akilisi mo ‘ene Paati he ngaahi laui ta’u ko e huitu’a ‘o e Temokalati.  

(iii)    koe tangata ‘a ‘Akilisi ‘oku ne tui koia pe ‘oku ma’a mo totonu pea ma’olunga ange ‘e ne tu’unga fakamolale ‘o lava ke ne fakakaukau’i mo foaki ‘a e “fakamaau totonu” ‘o lelei ange ia ha to e taha kehe. ‘I he tafa’aki ‘e taha, ‘e lava ke tau pehe ko e tangata ta’efieauna, kia kekeva mo loto ta’e-‘unua (stubborn).

(iv)    ko e me’a ko ‘eni ku o hoko ‘oku tau faka’uhinga’i ko e hanga ‘eni ‘e Akilisi mo ‘ene kau Minsita ‘o “kaiha’asi” (usurp) ‘a e mafai ‘o e Fale Alea, ‘o ngaue‘aki ‘enau paloti mo ho nau tokolahi. pea ‘e ta’ofi ai ha toe hoko atu hono alea’i ‘a e Lipooti ‘a e Komiti ‘i Fale Alea, pea poloka ai mo ha toe fanongo ‘a e kakai ki he me’a ‘oku tukuaki’i ki ai ‘a Lavu ‘i Vava’u

(v)    te tau pehe ‘oku siolalo ‘a ‘Akilisi ki he maheni ngaue mo e fakapotopoto ‘a e Tu’i Fakamaau Lahi he kapau ne hoko atu ‘a e hopo faka-falealea, ne mei ui mai ‘a e Tu’i Fakamaau Lahi ke sea he hopo ka ‘e kei fai pe ‘a e hikinima ‘e he kau Fakafofonga ‘o e Fale Alea pe ‘oku halaia pe tonuhia ‘a Lavu. Lolotonga ko ‘eni ne tala ‘e ‘Akilisi ia he fakataha ‘a e kau faiongoongo, ‘oku ‘ikai falala ia ki he Fale Alea he ‘e taha pe ‘ene fili (option) - ko hono tuku ‘o Lavu ki tu’a mei Fale Alea, ka ko ia ia tene fakakaukau’i lelei ange ‘a e “fakamaau totonu” ‘o Lavu. Toe malie ange he ne iku ‘a ‘Akilisi ia ‘o toe petipeti’i pe ‘a e ngaahi fai fatongia ‘a Lavu ‘o mahino mai kuo ‘osi hehei (bias) ia kia Lavu, pea kuo kulukia ‘a e “fakamaau totonu” ‘i hono ‘atamai mo fakakaukau

(vi)    ‘e anga fefe hano fakamaau’i ‘e ‘Akilisi ‘a Lavu  ‘o fai’aki  ‘a e “fakamaau totonu” hili koia, ne kau ‘a Lavu ia he paloti ke Palemia ‘a ‘Akilisi, pea ko ‘Akilisi na’a ne fokotu’u ‘a Lavu ke hoko ko e Minisita. ‘Oku ‘osi ‘i ai ‘a e fepakipaki fakaongo (conflict of interest) heni, pea kuo ‘osi uesia ai ‘a e “fakamaau totonu”

(vii)     Koe ha ‘a e me’afua ‘e fai’aki ‘e ‘Akilisi hono tautea ‘o Lavu hili hono talamai ‘ehe ‘Atita ko e loli maka ‘e 430 ne totongi ai ‘a e $33,000 ki he foha ‘o Lavu, $46,000 ne totongi ki he mali ‘o Lavu, loli ‘e 77 ne uta ‘e he foha ‘o Lavu he ‘aho pe ‘e taha (23/01/2015) ka ko e lahi taha ‘oku lava ‘o uta he ‘aho ‘e taha ko e loli pe ‘e 7 (‘a ia ko e loli ‘e 70 ‘oku ngali tohi hala’i) pea koe loli ‘e 8,000 kotoa ne uta mei he fu’u maka ‘a Lavu (‘a ia ‘e fe’unga ia mo e $640,000 kapau ‘oku $80 ki he loli) ka ‘oku te’eki ke ‘atita’i ‘a e me’a ni (‘oku ha ‘eni he Taimi ‘o Tonga ‘o e ‘aho 23 ‘Okatopa 2015 ki he “Lipooti ‘Atita ki he Faka’ilo Lavulavu”). Ko e fehu’i kia ‘Akilisi, kapau koe kaiha’a ‘eni mei he pa’anga mo e ngaahi koloa ‘a e kakai ‘o e fonua, ko e ha ho’o tautea fe’unga ki he hia ni he ‘oku lolotonga ngaue popula ‘a e ni’ihi he ki’i kaiha’a pa’anga mo e koloa faka-tonga ‘oku matu’aki si’isi’i ange hono mahu’inga?

(viii)    Ko e fehu’i ki a ‘Akilisi, neke pole keke fai hono fakamaau’i ‘o Lavu, ka koe ha ho maheni ngaue mo poto he fatongia fakamaau?  Taumaia kuo ke Fakamaau Polisi pe Fakamaau Lahi – ko e tama fai faka’ilo pe ia, mo toutou faka’ilo ko e ‘e he kakai kehe. Pea kapau leva ‘e vakai atu ‘a e kakai ‘oku filifilimanako ho’o fai fakamaau, ‘e feefee leva ho ongoongo mo ho ngeia ko e Palemia ‘o e fonua? Ko ha me’a lelei keke Palemia pea toe fai fakamaau pe ki ho’o kau Minisita mo e kakai ‘o e fonua?

(ix)    ‘Oku ‘i ai ‘a e fekau ‘oku tuku mai ‘ehe Palemia mo ‘ene Kapineti ki he kau Ngaue Fakapule’anga mo e kakai ‘o e fonua ‘i he keisi ‘a Lavu - mou kaiha’a ke lahi pea ka ma’u kimoutolu, pea mou tangi lo’ilo’imata mo kole fakamolemole pea tuku ki he Palemia kene toki fakakaukau’i ha mou tautea. Ka e manatu’i ke mou tangi toto’e mo mamalie he ko e konga mahu’inga ia ‘o e fomila. Pea ki he kau ngaue fakapule’anga - ‘oua te mou toe muimui ki he Tu’utu’uni Founga Fakatau Koloa (Procurement Policy) ‘a e Pule’anga, he kuo seti mai ‘e Lavu ‘a e hala fononga ke mou fou ai – fakamole noa’ia pe pa’anga ‘a e fonua ka e toki tohi fakafuofua’i ha invoice ki ai ‘amuiange hange ko e founga ‘a Lavu ne fai ‘i Vava’u mo ne toutou lea’aki he letio, ke ‘uluaki fai ‘a e ngaue i aka e toki fai ‘a e ngaue fakapepa ki ai.

(x)    ‘Oku sai pe pa’usi’i ia ‘o e pule ‘a e lao (rule of law) ‘a ia ne taukave’i ‘e ‘Akilisi he ngaahi ta’u lahi. Ko e kole ko ia ‘e ‘Akilisi ke tukuange kiate ia ‘a e mafai fakamaau ‘o e Fale Alea ko e kole’i ia ‘a e maumau’i ‘a e pule ‘a e lao mo e Konisitutone ‘o e fonua.

Aofangatuku

‘Oku ‘i ai ‘a e tui ko e ‘uhinga ne kole ai ‘a ‘Akilisi ke toloi ‘a e paloti ‘o e keisi ‘o Lavu mei he ‘aho 21 ‘Okatopa ke toki fai he ‘aho 22 ‘Okatopa ke ‘i ai ha faingamalie ke nau femahino’aki ai mo e toenga ‘o e kau Minisita ke nau paloti ke ‘oua toe hoko atu ‘a e alea’i ‘o Lavu ‘i Fale Alea, neongo ne ‘osi fakaha mai ‘e he ‘Atita mo e Komiti ‘oku ‘i ai ‘a e keisi ke fakamaau’i ai ‘a Lavu.  Kapau ko ia, ko e “kaiha’asi” nai ‘eni ‘a e mafai fakamaau mo tautea ‘o e Fale Alea ke fai tokotaha pe ia ‘ehe Palemia? 

Te tau fehu’i’ia leva ‘a e tu’unga falala’anga ‘o ‘Akilisi ke kei hoko atu ko e Palemia ‘o e fonua. ‘E lava ke tau tui ko ‘ete malanga’i ‘a e fakamaau totonu mo e pule lelei ko e feinga pe ia ki he Ma’u Mafai, pea ko ‘ete a’u pe ki ai pea ‘asi mai hoto lanu totonu? Ko e me’a ne fai ‘e ‘Akilisi ‘oku ne talamai ‘oku anga’i tikiteita mo pule fakaleveleva, pea koe “pule lelei” ‘oku tau pahia he fanongo mo ‘amanaki ki ai ko e fo’i lipisitiki teuteu pe.

‘Oku lahi ange ‘a e maumau mo e moveuveu ‘oku hoko ki he kakai ‘o e fonua ‘i he fa’ahinga nga’unu fakapolitikale ko ‘eni ‘a e Palemia mo ‘ene kau Minisita mo e kau Fakafofonga Fale-Alea PTOA.