Malava ke Veteki 'a e Pule'anga ^Featured

 21 Siulai 2015

Hon ‘Akilisi Pohiva
Palemia ‘o Tonga
‘Ofisi ‘o e Palemia
Nuku’alofa

‘Eiki Palemia,

FEKAU’AKI: ‘E LAVA KE VETEKI HO PULE’ANGA ‘I HE FILI FAKAHALOTO KI HE CEDAW

‘Oku ou faka’apa’apa ka e ‘oatu mu’a ‘a e fie tokoni ko ‘eni – ‘oku ou tui ‘e lava ke hanga ‘e he Tu’i ‘o ngaue’aki hono mafai ‘i he Kupu 38 ‘o e Konisitutone ‘o veteki ho Pule’anga pea ke tu’utu’uni ke to e fai ha fili falealea fo’ou kapau te mou vili faka’utumauku ai pe ke fakamo’oni ‘a e pule’anga he CEDAW.  

Kimu’a peau hoko atu, ‘oku ou fie lave ki he ngaahi Kupu tefito ‘o e Konisitutone ‘oku ha ai ‘a e ngaahi mafai lalahi ‘o e Tu’i mo e Tu’i ‘i he Fakataha Tokoni.
 
Kupu 30 – fekau’aki mo e natula mo e anga ho tau pule’anga

Ko e anga ‘o e fai ‘a e Pule ‘o e fonua ni ko e Pule‘anga Tu‘i Faka-Konisitutone ‘i he malumalu ‘o ‘Ene ‘Afio ko e Tu‘i ko Tupou VI mo kinautolu ‘e hoko kiate ia.

Kupu 38 - ‘oku ha ai ‘e lava ‘a e Tu’i ke fakataha’i pe veteki ‘a e Fale Alea ‘o hange ko hono finangalo, pea ke toe fai ha fili Fale Alea fo’ou
‘Oku ngofua ki he Tu‘i ke fakataha‘i ‘a e Fale Alea ‘i ha taimi pe pea ‘oku ngofua kiate ia ke fakangata ‘a e fakataha ‘o hangē ‘oku ne finangalo ki ai mo fekau ke toe fili ha kau fakafofonga ‘o e kau nopele mo e kakai ke nau hu ki he Fale Alea. Ka ‘e ‘ikai ngofua ke nofo ‘a e Pule‘anga ta‘e ha Fale Alea ‘o fuoloa ange ‘i he ta‘u ‘e taha.
Kupu 39 – ko e ngaahi talite mo e ngaahi fonua muli
    
‘E ngofua ki he Tu‘i ke fai ‘a e ngaahi talite mo e ngaahi Pule‘anga Muli ka ‘oku ‘ikai ngofua ke ne fai ‘a e ngaahi talite ‘oku fai kehe mo e ngaahi lao ‘o e Pule‘anga ni.
Kupu 41 - ‘oku ha ai ‘a e ngaahi mafai ‘o e Tu‘i ‘o pehe ni

Ko e Tu‘i ko e Pule ‘o e kau Nopele mo e kakai kotoa pe. ‘Oku toputapu ‘a e sino ‘o e Tu‘i. ‘Oku ‘iate ia ‘a hono pule ‘o e fonua ka ‘oku ‘i he ‘ene kau Minisita ‘a hono fai ‘a e ngaue ‘o e fonua (responsible). Neongo ‘e fokotu‘u ‘e he Fale Alea ‘a e ngaahi lao ‘e ‘ikai ke hoko kae ‘oua kuo ‘ai ki ai ‘e he Tu‘i hono huafa.

Kupu 51(7) – ‘oku ne talamai ko e “mafai pule” ‘oku ‘oange ki he Kapineti ‘i he Kupu 51(1) ‘o e Konisitutone ‘oku ‘ikai kau ai ‘a e mafai ‘oku ‘oange ki he Tu’i mo e Tu’i ‘i he Fakataha Tokoni (fakalea ‘e taha, ‘oku kei ma’olunga ange pe ‘a e mafai ‘o e Tu’I mo e Fakataha Tokoni he mafai ‘o e Kapineti): Ko e lea “mafai pule” ‘i he kupu-si‘i (1) ‘oku ‘ikai ke kau ai ‘a e ngaahi mafai ‘oku ‘i he Tu‘i mo e Tu‘i ‘i he Fakataha Tokoni, ‘o tatau ai pe pe ‘oku fakaha ‘e he Konisitutone ni, pe ko ha Lao ‘o e Fale Alea, ha lao si‘i, mo e Ngaahi Totonu Faka-Tu‘i.

Kupu 82 – ‘oku ne talamai ko e Konisitutone Ko e Lao Pule ia ‘o e fonua
Ko e Konisitutone ni ko e lao pule ia ‘o e Pule‘anga ni pea kapau ‘oku ‘i ai ha lao kehe ‘oku faikehekehe mo e Konisitutone, ko e lao kehe ko ia kuopau ke ta‘e‘aonga ia, ‘o fakatatau ki he ngata‘anga ‘o e faikehekehe ko ia.

Katoa ‘a e ngaahi Kupu ‘o e Konisitutone ‘oku ha ‘i ‘olunga, ‘oku nau tuhu ki he me’a pe ‘e taha - ko e Tu’i mo e Tu’i ‘i he Fakataha Tokoni ‘oku pule ma’olunga taha ‘i he fonua ni, ‘o kau ai ‘a e mafai ‘o e Tu’i ke veteki ‘a e Fale Alea pea to e fai ha fili Fale Alea fo’ou ‘oka finangalo ki ai.

ME’A ‘OKU KE FAKAKAUKAU KI AI FEKAU’AKI MO E CEDAW

‘I ho’o polokalama he TV Tonga he efiafi Tu’apulelulu, 16 Siulai 2015, ‘a ia neke fakahoko mo Kalafi Moala, ne ke fakaha ai ‘e tuku fakatafa’aki ‘a e Tu’utu’uni Fika JC28/2015 ‘a e Tu’i mo e Fakataha Tokoni he ‘aho 15 Sune 2015 ke fakata’e’aonga’i ha fakamo’oni ‘a e Pule’anga Tonga fekau’aki mo e CEDAW.

Naá ke to e fakaha foki á e meá tatau ‘í he Nusipepa Taimi ó Tonga (Vol 26, Fika 29, Pulelulu 22 Siulai 2015, peesi 3), ó ‘ulu’ítohi  áki a e “Fakaongoongo au ki he kakai íkai ko e Fakataha Tokoni”. Ko e fakaha taé veiveiua éni hoó palani ke fakafetau mo fakafepaki ki he tuútuúni á e Tuí mo e Fakataha Tokoni.    

‘UHINGA ‘A E TU’UTU’UNI FIKA JC28/2015 ‘A E FAKATAHA TOKONI

‘Oku ‘í ai á e tui óku konga 2 ‘a e ‘uhinga lahi ‘o e Tu’utu’uni Fika JC28/2015 ‘o e ‘aho 15 Sune 2015 ‘a e Tu’i mo e Fakataha Tokoni:
(i)    ko e tali ‘o e tohi tangi ‘a e kakai ‘e meimei toko 13,000 tupu (‘o fakatatau ki he totonu ‘oku ‘oange kiate kinautolu ‘e he Kupu 8 ‘o e Konisitutone) ke ta’ofi ha fakamo’oni ‘a e Pule’anga ki he Konivesio CEDAW
(ii)    he ‘oku fepaki ‘a e fakakaukau ‘a e Kapineti ke fakamo’oni ki he CEDAW mo e Kupu 39 ‘o e Konisitutone, ‘a ia ‘oku ha mahino ai ko e Tu’i pe ‘oku ngofua ke fakamo’oni ki ha talite mo ha ngaahi fonua muli. Ko e CEDAW ko e konivesio pe talite  faka-mamani lahi ‘a ia ‘oku faka’uhinga’i ko e Tu’i pe ‘oku mafai ke fakamo’oni ki ai ma’a Tonga ‘o fakatatau ki he Kupu 39 ‘o e Konisitutone.   

NGAAHI ‘UHINGA KEHE ‘E LAVA KE VETEKI AI ‘E HE TU’I MO E FAKATAHA TOKONI ‘A E PULE’ANGA

1.    Ko ho’o me’a ko ee he TV he ‘aho 16 Siulai 2015 mo e Nusipepa he áho 22 Siulai 2015 ke tuku fakatafa’aki ‘a e tu’utu’uni ‘a e Tu’i fekau’aki mo e CEDAW ‘e lava ke faka’uhinga’i ia ko e talangata’a, mo e pole’i ‘a e tu’utu’uni ‘a e Tu’i mo e Fakataha Tokoni. ‘E lava ke faka’uhinga’i ia ko ho’o feinga ke taki ‘a e kakai ke nau fakatupu ha moveuveu (sedition), fakapolitikale pe fakasivile, ‘o hange ko e me’a ne tupu ai ‘a e tutu ‘o Nuku’alofa ‘i he ‘aho 16 Novema 2006. Ko e moveuveu ko ia ne fakatupu pe ‘e ha ki’i mofisi’iafi, ka ne hoko ai ha mofia ‘o mole ai ‘a e mo’ui ‘e 8, mo e koloa ‘a e kakai pisinisi mo fakataautaha ‘o e fonua ne fakamahu’inga ki he $110 miliona, pea iku ‘o ngaue popula ai mo e ni’ihi. Ko hono ‘uhinga ia ‘e lava ai ke ngaue’aki ‘e he Tu’i hono mafai he Kupu 38 ‘o e Konsitutone he ‘e lava ke kamata ‘eni ‘eha ki’i mo’uifa ‘o tupu ‘o lahi ‘o to e mofia ai ‘a e fonua ‘o hange ko ia ne hoko ‘i Novema 2006.

2.    Ko ho tau pule’anga, ko e Pule’anga Tu’i Faka-Konisitutone. Ku o tau ngaue mai ‘aki ‘a e founga ko ‘eni he ta’u ‘e 140. Ko e konga lahi ‘o e mafai ‘oku foaki ia ki he Tu’i. Kapau leva te tau fakapaasi ha Lao Fili Fakahaloto, pe lahi ‘etau ngaue’aki ‘a e founga ko ia, ko e mavahe ia mo e mafuli mei he mafai ‘oku foaki ‘e he konisitutone ki he Tu’i ‘o tau ngaue’aki ‘a e founga fakatemokalati hangatonu (direct democracy) ‘o e kakai. ‘E tukunoa’i leva ‘a e Tu’i ia mo e Fakataha Tokoni, ka e ‘alu hangatonu pe ‘a e Palemia ia mo e kau ma’u mafai ki he kakai he ngaahi ‘isiu ‘oku nau loto ki ai (hange ko e CEDAW). ‘E ‘ikai to e mahu’inga ‘a e kau Fakafofonga ‘o e Kakai mo e Fale Alea he ‘e kau mo kinautolu he tuku faka-tafa’aki ka e ‘alu fakahangatonu pe ‘a e pule’anga ia mo e kau ma’u mafai ki he kakai. Ko e veuki ia mo tamate’i ‘a e founga Pule’anga Tu’i Faka-Konistutone ‘oku ha he Kupu 30 ‘o e Konisitutone ne fakatoka ‘e he ‘Uluaki Fa pea tukufakaholo mai ‘i ho tau ngaahi Tu’i ‘o a’u mai kia Tupou VI ne tau toki katoanga’i hono hilifaki kalauni he mahina ni. Ko ‘etau fokotu’u ia ha Ha’a Tu’i fo’ou, ‘a ia ko e Palemia, ka e fakasi’ia ‘a e Tu’i mo e Hou’eiki Nopele lolotonga. Ko e faka’auha ‘eni ho tau tukufakaholo.       

3.    ‘Oku ‘ikai ha Lao Fili Fakahaloto (referendum) ‘a Tonga ni. Kapau ‘e hanga ‘e ho’o Kapineti mo e Pule’anga ‘o fokotu’u ha Lao Fili Fakahaloto Fakaangaanga ki he Fale Alea, kuopau ke fakaha tonu he Lao ko ia ‘a e taumu’a ‘o e Lao Fakaangaanga – ‘a ia ko e feinga ke fakamafai’i fakalao ‘a e kakai ke nau fakahaloto pe paloti fekau’aki mo e Tu’utu’uni Fika JC28/2015 ‘o e ‘aho 15 Sune 2015 ‘a e Fakataha Tokoni ke fakata’e’aonga’i ha fakamo’oni ‘a e Pule’anga Tonga ki he CEDAW. Ko e palopalema leva, ko e Lao Fili Fakahaloto Fakaangaanga ko ‘eni, ‘e lava ke faka’uhinga’i ‘oku fepaki ia mo e Kupu 39 ‘o e Konisitutone – ‘a ia ‘oku ha ai ko e Tu’i pe ‘oku ngofua ke fakamo’oni ki ha talite.mo ha ngaahi pule’anga muli.

4.    Ko e anga maheni ki he Fakahaloto ko e fakafou ‘i ha tohi tangi (petition). Pea kapau ‘e tangi fakahangatonu ha kakai ki he Tu’i (‘o ngaue’aki ‘a e Kupu 8 ‘o e Konisitutone), ke fulihi pe fakafoki ‘a e Tu’utu’uni Fika JC28/2015 ‘a e Fakataha Tokoni, ka e lava ha’a nau fakahaloto, ‘e ngali faingata’a ke tali ‘eni ‘e he Tu’I (tapu mo ia), he ko e tangi ia ke leangata’a mo fakafepaki ‘a e kakai ki he Kupu 39 ‘o e Konisitutone. ‘I he taimi tatau, ko e tangi ia ke toe fakafoki ‘a e tangi ne ‘uluaki fai ‘e ha toko 13,000 tupu, ne tupu mei ai ‘a e Tu’utu’uni Fika JC28/2015 ‘a e Tu’i mo e Fakataha Tokoni.

5.    Ko e me’a ‘e taha, kapau ‘e faifaiange pea a’u ki he Fale Alea ‘o tali ha Lao Fakahaloto Fakaangaanga, ‘e kei lava pe ke ngaue‘aki ‘e he Tu’i hono mafai he Kupu 68 ‘o e Konisitutone ‘o ‘oua ‘e fakamo’oni huafa ki he Lao ko ‘eni he ‘oku fepaki ia mo e Kupu 39 ‘o e Konisitutone.

6.    Tanaki atu ki ai, ‘e toe lava foki ke faka’ilo faka-fale alea (impeach) ‘a e Kapineti ki he hia ko e leangata’a ki he Fale Alea. ‘E lava ‘eni kapau ‘e fakapapau’i mai (‘o hange ko ia ‘oku ‘ave holo ‘e he ni’ihi) kuo ‘osi fakamo’oni ‘a e pule’anga ia ki he CEDAW. Ne tu’o 2 hono ‘ikai tali ‘e he Fale Alea ‘a e fokotu’u ke fakamo’oni ‘a Tonga ki he CEDAW ‘i he ngaahi ta’u ku o maliu atu. ‘Oku tonu leva ke ‘uluaki fakafoki ‘a e tu’utu’uni ko ‘eni ‘a e Fale Alea pea toki ngofua ke fakamo’oni ‘a e Kapineti ki he CEDAW. ‘Oku ha mahino foki ‘i he Kupu 51(1) ‘o e Konisitutone ‘oku taliui ‘a e Kapineti mo e Pule’anga ki he Fale Alea.

7.    Faka’osi, ‘i he KUPU 50A (3) ‘o e Konisitutone, ‘oku ha ai ‘a e me’a ko ‘eni:
Kuo pau ki he Palemia ke toutou lipooti ki he Tu‘i pea ‘i hono fiema‘u ‘i he ngaahi me‘a kuo hoko felave‘i mo e pule‘anga pea mo e tukunga ‘oku ‘i ai ‘a e fonua.
Ko e kupu mahu’inga ‘eni ko e ‘uhi ‘oku fiema’u keke toutou lipooti ki he Tu’i ‘a e ngaahi me’a ‘oku hoko ‘i he pule’anga mo e fonua. Pea kapau leva ‘oku ke feinga ke tuku fakatafa’aki ‘a e Tu’utu’uni ‘a e Tu’I mo e Fakataha Tokoni, ‘o hange ko ia neke fakaha ‘i he TV mo e Nusipepa, pea kuopau keke fakahoko ‘eni ki he Tu’i, ‘o kau ai ha moveuveu ‘e hoko tupu mei ho’o taki ‘a e kakai. ‘Oku tau manavasi’I na’a toe mo’ui mai ‘a Pangai Si’i.

FAKAMA’OPO’OPO

‘Oku matu’aki mahu’inga ‘aupito ke hanga ‘e ho’o pule ‘o tauhi ke ma’uma’uluta ‘a e melino ‘i he fonua. Ko ia ‘oku ou fakatulou atu ki he feitu’una mo e faka’apa’apa mo’oni, ka ‘oku ou kole keke toe fakakaukau’i lelei ange ‘a e ngaahi nunu’a kovi ‘e lava ke hoko mei ho’o fakakaukau ke tuku fakatafa’aki ‘a e Tu’utu’uni ‘a e Tu’i mo e Fakataha Tokoni, ka e fai ha Fili Fakahaloto ki he CEDAW. Kapau ‘e kei kavekavea’u ai pe ho’o fakakaukau, ‘e lava ke tukuaki’i ai ko e ‘oku ke feinga ke fakafepaki’i ‘a e tu’utu’uni ‘a e Tu’i mo e Fakataha Tokoni.

Pea kapau é he‘íkai teke maú á e tokolahi he paloti fakahaloto ki he CEDAW, ‘e fiema’u ‘e he kakai koia keke fakafisi leva mei he tuúnga Palemia, he ko e paloti taé falalaánga ia (vote of no confidence) ki ho tuúnga taki.       

Ko e Pule’anga Tu’i Faka-Konisitutone ‘eni, pea ‘oku kei ma’u ‘e he Tu’i ‘a e ngaahi mafai lahi ke pule’i mo fai tu’utu’uni ki he fakalele ho tau pule’anga ‘o fakatatau ki he Konisitutone.

‘Oku ‘ikai ko ha kaveinga tefito pe mahu’inga fefe ‘a e CEDAW ke maumau ai ‘a e melino, mo mavaeua ai ‘a e kakai ‘o e fonua.

Ko e ‘uhi ko ho’o tu’u fefeka ‘i he tokateline ‘o e Taliui ki he kakai mo e Ho’ata Ki Tu’a, ‘oku ou faka’amu teta loto tatau ke tau vahevahe ‘a e ngaahi fakakaukau mo e fale’i ‘oku ‘oatu ‘i he tohi ni mo e kakai ‘o e fonua.  

Mo e Lotu

Lisiate ‘Aloveita ‘Akolo
Vava’u 14   

Tufaki fakahangatonu 'e Lisiate 'Akolo ki he Palemia – 14 'Aokosi 2015