Tatau Tohi 'a Clive Edwards ki he 'Eiki Minisita Hon. Fe'ao Vakatā ^Featured

9 'o Ma'asi 2015
Hon. Sosefo Fe’ao Vakata
Minisitā Ki he Ngaahi Ngaue Fakalotofonua
Nuku’alofa

‘Oku ou faka’apa’apa mo fakahoko ‘a e tohi ‘i he funga ‘o ‘eku tala’a mo e ta’efiemalie ki ho’o fakahoko fatongia ‘i ho lakanga ko e memipa ‘o e Kapineti ‘i he Pule’anga lolotonga. ‘Oku makatu’unga ai heni ‘a ‘eku loto ke ‘oatu ‘a e fakatokanga kiate koe ‘i funga ‘o e toka’i kimu’a peau fakahoko ‘a e ngaahi me’a ‘oku ha atu ‘i lalo. ‘Oku ou tui ta’e toe veiveiua ‘oku ta’efe’unga ‘a e Feitu’una ke ke kei hoko koe memipa ‘o e Kapineti ‘i he fonua ko ‘eni.

‘I he konga kimui ‘o e ta’u kuo ‘osi lolotonga ‘a e fakahoko fatongia ‘a e Pule’anga ‘o Tu’ivakanōna’e mapuna hake ai ‘a e ngaahi me’a ta’e ‘amanekina ‘o ‘ikai ha ‘amanaki ki ai ‘a e Hou’eiki Memipa ‘o e Kapineti pehe ki he kakai ‘o e fonua. ‘Oku ‘uhinga ‘eni ki he ‘ikai ha fakakaukau ‘e malava keke fakahoko ‘a e ngaue hala mo pango ‘a ia ‘oku ‘uhinga ai ‘a hono fehu’ia hono kei tali keke hoko atu ‘i he fatongia koe Minisitā ‘i he Pule’anga ‘o e ‘aho ni.

‘I he’ene pehe leva ‘oku ou loto ai keu fokotu’u atu ‘a e ngaahi me’a ko’eni;

1.    ‘Oku ou ‘amanaki ke ‘oatu ki he Palemia ha fokotu’u mo ha tohi launga ke fakamaloloo’i koe mei he lakanga Minisitā mo fai hano fakatotolo’i (investigation)‘a e founga na’a ke ma’u ai ha ngaahi pa’anga ta’e fakalao mei he Potungaue Public Enterprises ‘a e Pule’anga. Fakatokanga’i ange na’a ku ‘osi kamata hono launga’i koe mo mo ho’o CEO ki he Kapineti pea na’a ku fakahoko ‘a e launga ‘e ua. ‘Ikai ngata ai na’a ke ta’ofi ‘ke ‘oua ‘e toe fakahoko ha ngaue ki he Tonga Power koe’uhi ko e ngaahi vahe ta’e fakalao na’a mo ma’u mei ai.

2.    Ko ho’o fakahoko ‘a e ngaahi fakamo’ua ta’efakalao ‘i he Public Enterprises hange ko e Poate FISA (Friendly Island Shipping Agency). Na’a ke fakahoko ai ‘a e fakamo’ua ‘i he malumalu ho hingoa kae malava ke folau ta’etotongi ‘a e kakai ‘o Niua ‘i he ‘uhinga kenau nau fili ‘iate koe. Na’e lele ‘o $70 000.00 ‘a e mo’ua ko’eni pe na’a ke a’u tonu mai kiate au lolotonga ‘eku fakahoko fatongia koe Minisitā Lao ke kumi ha founga ke totongi ‘aki ‘a e mo’ua ‘oku ha atu ‘i ‘olunga.

Na’a ku fakaha kiate koe keke ‘alu kae fai ha ngaue ki he me’a ni he na’e faka’ohovale ho’o ha’u ‘o vete hia ki ho’o faihala. Na’e toe fakaofo foki ‘a e ofi ki he Fili Fale Alea ‘o e ta’u 2014 ‘a e vakai atu kuo to’o ho hingoa ‘ou kae ‘ai ia he hingoa ‘o e Kosilio ‘a Niua. ‘Oku mahino kiate au na’e ‘i ai e ni’ihi ne nau kaunga tonu ki hono fakahoko ‘o e ngaue pango ko’eni ke fufuu’i ‘a e mo’ua ko’eni ‘oku fe’unga mo e $70 000.00.

‘I he’ene pehe leva, ‘oku ‘ikai toe veiveiua ‘a ‘eku tui ‘oku ta’efe’unga ha taha kene ma’u ha lakanga Minisitā lolotonga ia ‘oku ne kakaa’i ‘a e koloa mo e pa’anga ‘a e fonua. Ko e mo’ua ko’eni ‘oku ‘ikai koha me’a si’ihe na’a ku mo’utafu’ua ho’o kole tokoni kiate au fekau’aki mo e mo’ua ni ‘o kamata mei ai ‘eku fifili ki tu’unga falala’anga ‘oku ke ‘i ai. ‘Oku fehu’ia ai pe na’e anga fefe ho’o mou ‘ufi’ufi ‘a e fu’u mo’ua ko ‘eni pea mou fakangalingali lolotonga ia ‘oku ‘i ai ‘a e pau’u lahi ‘oku hoko pea ‘oku totonu ke fai ha ngaue kiai ‘i he vave taha.

3.    Na’e kamata ke to’o ‘eku falala meiate koe ‘i he taimi na’a tau hopo ai mo e Kele’a pea mo Solomone Palu. Ne ha’u ‘a e kau fakamo’oni Sione Taione, ‘Isileli Pulu mo e ni’ihi kehe pe ‘o fakamatala ki ho’o kaiha’a pa’anga moe ta’efalala’anga pea na’e toki mahino ai kiate au ta koā na’a ke teu folau koe kake toho ‘e koe ‘a e pa’anga ‘o ngaue’aki ‘i he lau mahina lahi pea toki ‘ilo ia ‘i Fale Pa’anga pea ke toki ‘alu ‘o kole keke toki tātā fakafoki ‘a e pa’anga hili hono ‘ilo ho’o me’a na’e fakahoko. Na’e ‘ikai ke ngata pe he pa’anga ka na’e ta’aki hake he hopo ko ‘eni mo e ‘u e-mail pango ki he fefine mali ‘oku tukuaki’i na’a mo nonofo.

4.    Ko ho’o vahe mo e ma’u e pa’anga ta’e fakalao mei he Poate ‘Uhila ‘a Tonga. Na’e ‘osi ‘omai ‘ae lipooti mei he ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Tau’ataina na’e fokotu’u ‘e he Pule’anga pea ko e me’a na’e tu’u ai ke fakamalōlō’i koe mei he lakanga Minisitā pea fai ha ngaue kiate koe fekau’aki mo e me’a ko ‘eni. Na’e ma’u mai ‘a e lipooti ko ‘eni kuo faka’osi’osi e taimi ‘o e Pule’anga motu’a pea fu’u panaki mai ‘a e fili Fale Alea 2014 pea ne te’eki lava ke fai ha ngaue kiate koe. Ko e me’a ‘oku fakaoli ko e tokotaha ko ia na’a ne fa’u ‘a e lipooti kuo fokotu’u ia mo fakakau ki he ngaahi poate ‘a e pule’anga pea ‘oku hange nai ia ko hano feinga’i ke ‘oua na’a toe lea ki ha me’a.

5.    Feinga Folau ki Muli - Na’e taimi nounou ho’omo ngaue mo ho’o CEO kuo ‘ave leva ‘a e tohi ki he ngaahi Poate he ’ikai toe ngofua ke fai ha folau fakapisinisi mei he ngaahi Poate ki muli ta’etomu’a ma’u ha ngofua meiate koe. Na’e hili e ‘ave ‘a e tohi ko ia na’a ke kolekole leva mei he ngaahi Poate ke ‘ai ha ngaahi folau ki muli keke kau ai pea na’e fai leva ‘e he ngaahi Poate hono fokotu’u ho’o ngaahi folau ta’emalōlō ki muli. Na’a ke ‘omai ‘ae ngaahi me’a ko ‘eni ki he Kapineti mo ke fakahā ai ‘oku ‘ikai ke mole ha pa’anga ‘a e Pule’anga ‘i he ngaahi folau ko ‘eni he ‘oku totongi pe ia mei tu’a.Ko e ngaahi Per diem na’a ke ma’u mo ho’o CEO na’e fu’u fehu’ia he na’e lakaange ia he Rate na’e fakangofua ki he kau Minisitā ‘i he taimi ‘oku nau folau faka Pule’anga ai.

6.    Ngaahi Folau Fakamole Pa’anga mo Fakamole Taimi- ‘Oku ou tui ‘oku ke manatu’i lelei pe ho’o fakamatala ta’e kakato mo loi na’e fai ki he Kapineti keke Lead (Taki ) he Trade Negotiation ‘i he vaha’a ‘o Futuna mo ‘Uvea pea mo e

Pule’anga Tonga pea ke me’a fakatu’i ai ‘i he ‘Otumotu Anga’ofa mo ho’o delegation. Ko ho’omou folau na’e fai ko e ‘eva, kai mo e inu pea na’e ‘ikai ke ‘i ai hano ‘aonga ‘e taha ki he Pule’anga, Fonua mo e Kakai. Na’e ‘ikai ke teitei ‘i ai ha’o teteki ‘e taha ki ho’o maumau ne fakahoko mo hono laiki ‘ae ivi ‘o e kakai ‘o e fonua.

‘Oku kau atu ki ai mo ho’o folau fakamole pa’anga ki ‘Amelika ko e talanoa ki hono ngaue’aki ‘a e malala ke fakalele ‘aki ‘a e ‘uhila lolotonga ia ‘oku ‘ikai fekau’aki e ngaahi misini uhila mo e malala pea ko e fakamole ki he ngaue ko ‘eni ‘e laulau miliona pea ‘oku ta’epau. Na’e hili ‘ae folau ki ‘Amelika ne toe fai ‘a e folau ki Siapani pea ‘oku ‘ikai ke teitei ‘i ai ha kaunga ‘e taha ‘a e folau ko ‘eni ke ma’u ha tokoni ke holo ai ‘a e totongi ‘o e ‘uhila. ‘Oku ‘ikai ke ‘i ai ha kaunga ‘e taha ‘a e wave power ki he ’etau ma’u’anga ‘uhila. Ko e folau na’e fakahoko ki Singapore mo Bangkok mo e ngaahi feitu’u kehekehe pe na’e ‘ikai ke ‘i ai hano taumu’a ka ko e ‘eva pe ‘o hange ko ho’o lea ne fai mai kiate au “’Oku ‘ikai teu fu’u sai’ia he nofo ‘i Tonga ni ka ‘oku ou sai’ia he ngaue ‘i ha Potungaue ‘oku lahi e folau ai koe’uhi keu toutou folau ma’u pe”.

 ‘Oku ou tui na’e ‘ikai teke ‘ilo mo ho’o CEO he taimi ko ia ‘a e Recommendation ‘a e World Bank ko e ngaahi ma’u’anga ivi pe ‘e 3 ‘oku tali kenau ngaue’aki 1- Ko e Fuel 2.Wind 3.Biomass. ‘Oku ou tui ne fu’u tō atu ho’omo folau ka mo toho ‘ae ngaahi pa’anga Perdiem lalahi ko ‘eni pea ‘oku totonu ke fakafoki e pa’anga ‘a e kakai totongi tukuhau ki he Fale Pa’anga.

7.    Na’e fakangofua ‘e he Kapineti ‘a ho’o ngaahi folau ka ‘oku fai ‘a e lave kiai he ‘oku mahino pe mei ai ho’o founga ngaue. Ko e palakalafi 5 mo e 6 ‘i ‘olunga ‘oku ‘ikai koha poini launga ka koe ngaahi me’a ‘oku ne hulu’i mai ho’o pule kovi pehe ki ho’o ngaahi tōnounou.
Ko e konga ‘eni teu kamata ai pea teu ‘ave ki he Palemia ke fai ha’ane ngaue ki ai he ‘oku ne taukave’i ‘a e faitotonu, fakamaau totonu mo fakangata ‘a e faihala ‘i he Pule’anga.
‘E ‘ikai malu ‘a e koloa ‘a e fonua pe koe kakai ‘i ho’o founga.

Faka’apa’apa atu,

__________________________
William Clive Edwards
Cc. ‘Eiki Palemia ‘o Tonga