“ FAKALALAFU...TAU VAKAI'IANGE HO'O 'UHINGA FAKA-'EKONŌMIKÁ...Koehā e 'uhinga lelei ke ta'ota'ofi ai e uki 'o e kau ngāue Tongá, 'o talitali ka e fakalelei'i 'a e ha mo e ha? Kuo 'i ai ha 'uhinga faka-'ekonōmiká, ke tuhu'imai 'a e tefito 'o e palopalemá ni?
1) Kuo fai ha fekumi mo e fakatotolo (research) faka-'auliliki, pe ko ha savea? Ko e founga faka-'ekonōmiká ia. Pe ko 'etau felaau'aki pe he talanoa faka-faikavá (hearsay, rumors, gossips, etc.)? Kātaki 'o 'omai (quote reference) ha fakamatala pehē ketau 'ilo ki ai.
2) Mou kātaki 'o 'omai ha fetu'utaki tau'atāina (independent evaluation) ketau 'inasi kotoa ai. Hangē ko ha fakatotolo 'a e Potungāue Ngāue (Labor Department) 'a e Pule'anga 'Aositelêliá, pe ko ha fakatonutonu ki fale hopo?
3) 'I he 'eku vakaí, ko e māketi tau'atāina (free market) eni 'a e ngāue fakatupu (capitalism) 'a e ngaahi faamá. 'Oku ngāue 'a e ngaahi va'ava'a 'o e ngaahi pisinisi faamá (farming industry) 'i he malumalu 'o e ngaahi lao 'o e Potungāue Ngāue 'a e Pule'angá.
4) Ka 'oku 'ikai fiema'u ke 'omai e Pule'angá kenau "micro-manage" 'a e mingimingi'i va'ava'a 'o e fakalele faka-pisinisi 'o e polokalama "guest workers". Ko e me'a ia 'oku mou feinga ki ai, ke 'omai e kau polisi kenau pule'i 'a e founga ngāué ni. 'Ikai ko ia?
5) Ko e māketi tau'atāiná 'oku ne 'omai e ngaahi faingamālie leleitahá ki he kau ngāuê takitaha. 'Oku nau tau'atāina nai kenau fili 'a e ngaahi faingamālie kenau tu'umālie ai, pe 'ikai? Koehā e lau 'a e laó?
6) 'Oku 'ikai teu tui 'oku faka-ngofua 'e he Pule'anga 'Aositeleliá, mo e ngaahi faamá ke maumau'i e laó 'e he kau "middlemen", pe 'e faka-pōpula'i 'a e kau ngāué 'o fepakipaki mo 'enau tau'atāina kenau filí. Ko e Pule'anga temokalati tauhi lao 'a 'Aositelēlia.
7) Mahino kiate au 'oku 'i ai 'a e ngaahi palopalema fetu'utaki, ta'e mahino 'a e ngaahi lao, etc., pea pehē kuo kākā'i e ni'ihi 'e he kau kave aleapau (middlemen) 'i he vā mo e ngaahi faamá.
8) Ko e founga foki ia 'o e fa'ahinga ngāué ni (comes with the territory), 'oku tau falala kuo fakangofua 'e he lao ngāue (labor laws) 'o 'Aositelēliá, pea tatau ki NZ.
9) Mahu'inga-tahá, ko e lao faka-'ekonōmika tu'ukimu'a mei he tamai 'o e 'ekonōmika fakatupú (economics of capitalism) mei Scotland: Adam Smith (Wealth of Nations, 1776), "Ko e lao 'o e nima ta'e-hāmaí" (Invincible Hand).
10) Ke tau'atāina 'a e tangatá ke fai 'e ne ngāue 'oku manako ki aí faka-taautahá. Pea 'i he 'e ne tau'atāiná, 'oku 'i ai 'a e ngaahi fatongia 'oku ha'isia ki ai 'e ne tu'umālié, pea 'e ma'u melia ai 'a hono fāmilí, pea tafeatu 'a e 'inasi (invincible hand) ki he sõsaietí.
11) Ko ia 'oku fakalao ke foaki 'e he ngaahi faamá 'a e tau'atāina 'a e kau ngāué, pea 'oku 'i ai 'a e fatongia 'o e kau ngāue kenau tauhi ki he ngaahi aleapau kuo nau tau'atāina kenau fakapapau ki ai.
12) Ko ia, poupouatu kia Ministā Vakatā 'i hono fakaava e matapā ke ma'u ngāue ai si'i kakai fiema'u ngāue 'o Tongá. Ke fetuku e tokolahitaha mei Tonga, he 'oku fe'au'auhimai 'a e ngaahi fonua kehekehe ki he ngaahi ngāue tatau.
Na'a mo'oni e lau 'a e kau papālangí: "Snooze, you lose." Tau matavalea kitautolu 'i he faka-fekikí he 'aho mo e pō, pea loltonga 'etau tāngulú, kuo ma'u faingamālie 'a e ngaahi fonua kehé ia.
Manatu'i e lau 'a e motu'a Ha'apai: "Fu'u lahi 'aupito e puhi fāvaí, ka 'oku fiema'u vavetahá 'a e fo'i tōpaí."
Mālō. ”