“ Malo mu'a Angaikava 'etau toe a'usia 'ae fakalava / kolosi 'oe Ta'u Motu'a 2015 kuo ne 'alu moe Ta'u Fo'ou 2016 kuo ne ha'u, pea malo lahi koe tanaki ma'uhinga mo 'aonga kuo fai 'oku ne langa'ia 'ae fakakaukau moe manatu koe fai'anga 'oe 'anau moe na'una'u kihe talafonua mohu mo fonu 'o Tonga 'oku fai hono lau tokua 'oku kei tu'utai mo tu'uholoaki.
'Oku ke mo'oni fau 'ae ma'uhinga 'oe lea / tala fakaTonga 'oku ne fetu'utaki 'ae 'ilo moe poto tu'ufonua / tupu'a mei he ako fakaTonga 'oe 'atakai (moe kakai) 'o Tonga, 'aia 'oku fa'oaki he fonua ka koe pango he na'e talu 'ae fetu'utaki mo 'Iulope (moe Uesite) he kuonga 'oe faka'emipaea moe fakakolonia mo hono si'aki mo fakangaloki 'aufuli 'ae ako fakaTonga ka tau hakeaki mo tuiaki / tulikaki kakato 'ae ako faka'Iulope / fakaUesite, 'o kau ai 'ae hu mamalie mai 'enau lea / tala 'oku tau sola kiai 'o fetongi 'etau lea / tala ko 'etau kaimu'a.
Na'e makatu'unga 'ae ako fakaTonga he fakaha'a (ha'a profession-based), 'o hange koe ha'a toutai vaka moe ha'a toutai ika, 'aia na'e ma'u ai 'ae ngaaahi 'ilo moe poto loloto, 'o hange koe matangi moe ha fua kae tefito 'ae ako faka'Iulope / fakaUesite he fakafaleako (school-driven), 'o hange koe lautohi (palaimeli), kolisi / haisikulu (sekeniteli) moe 'univesiti moe politekiniki (teseli), 'aia 'oku ma'u ai 'ae ngaahi 'ilo moe poto kehekehe mei he ngaahi lesoni / sapuseki fakasaienisi mo faka'aati, 'o kau ai 'ae 'ea (air) moe ha fua moe ha fuli.
'Oku lahi fau 'ae ngaahi 'ilo moe poto loloto fekau'aki moe matangi, 'o hange koe matangi malie / lelei, matangi kovi, matangi malohi, matangi taulua, matangi angai, matangi hake / ake, matangi hifo, matangi to, matangi mokomoko / momoko, matangi vela / mafana, langi /tahi malie / lelei, langi / tahi kovi, langi popo'uli, langi 'ao'aofia, langi 'uha, langi 'afua, langi fulufulumotuku, tahi hu'a, tahi mamaha, 'o tukukehe ange 'ae afa, 'ahiohio, peau kula, mofuike moe ha fuli moe ha fua.
'Oku kau lahi hono si'aki faka'aufuli 'ae ako fakaTonga (fakaha'a) kae tali kakato 'ae ako faka'Iulope / fakaUesite (fakafaleako) he si'i mo si'i ange 'ae mahino 'oe 'ilo moe poto (moe lea / tala moe fonua) fakaTonga kae lahi mo lahi ange 'ae mahino 'oe 'ilo moe poto (moe lea / tala moe fonua) faka'Iulope / fakaUesite, 'o tukekehe ange 'ae tukulalo / siolalo kihe 'ilo moe poto (moe lea / tala moe fonua) fakaTonga kae tuku'olunga / sio'olunga kihe 'ilo moe poto (moe lea / tala moe fonua) faka'Iulope / fakaUesite, 'o maa'i 'ape e kae polepole tokua he.
Kuo 'auhia / tafia / mole atu 'ae 'ilo moe poto na'e ma'u, tauhi, pukepuke'afufula mo tukufakaholo mai he ngaahi kuonga 'ehe ha'a kaivai / kaitai / kaitahi moe ha'a toutai / tautahi, fakatouloua 'ae ha'a toutai / tautahi vaka moe ha'a toutai / tautahi ika, 'aia 'oku kei fakatolonga mai 'ae konga si'i 'ehe ha'a punake moe ha'a pulotu, 'o kau ai moe ha'a tufunga lea moe ha'a faiva lea. 'Oku kau heni moe 'auhia / tafia / mole 'ae ngaahi 'ilo moe poto tu'ufonua / tupu'a fakaTonga he tufunga langafale, tufunga fo'uvaka, tufunga lalava, faiva lafo, faiva heulupe, faiva tukipitu, faiva ifimimiha, nimamea'a langakatomosikaka, nimamea'a langakatoalu, nimamea'a langasisifale moe ha fua moe ha fuli.
'Oku 'ikai ma'uhinga 'ae founga moe ma'u'anga ha 'ilo moe poto, pe koe founga moe ma'u'anga fakaTonga (ako fakaha'a) pe koe founga moe ma'u'anga faka'Iulope / fakaUesite (ako fakafaleako), ka koe me'a 'oku ma'uhinga taha 'ae mo'oni, lelei moe 'aonga 'ae 'ilo moe poto 'oku ma'u, 'aia 'oku 'ikai ha 'ilo moe poto 'oku ma'olunga pe ma'olalo, 'o hange ko hono taku 'oku ma'olunga mo mo'oni ange 'ae 'ilo moe poto faka'Iulope / fakaUesite he 'ilo moe poto fakaTonga, 'aia 'oku na fakatou tatau pe, 'o 'ikai toe fai ha lau 'ae founga moe ma'u'anga 'oe 'ilo moe poto koia.
'Oku 'iai 'ae me'a malie fau 'oku hoko he ako faka'Iulope / fakaUesite 'i Mamani Lahi he 'ahoni, 'o tautefito kihe ngaahi 'univesiti moe ngaahi politekiniki, 'aia koe toe foki kihe ngaahi 'ilo moe poto tu'ufonua / tupu'a (indigenous knowledge and skills) 'ae ngaahi fonua / sivilaise kehe mei 'Iulope moe Uesite ('aia kuo a'u kihe ttu'unga / tukunga 'oe makulekule moe hongehonge), 'o hange koe ma'u 'ae fakakaukau mo fakangaue mo'oni, malie, ma'uhinga mo 'aonga lahi 'oe El Nino moe La Nina mei he 'ilo moe poto tu'ufonua / tupu'a 'ae ngaahi fonua / kalatua / sivilaise matu'otu'a 'o 'Amelika Tonga moe ha fuli moe ha fua.
Malo mu'a Angaikava hono kei pukenima 'ae hohoni moe uiaki 'ae vai mei he Tou'a, 'o tauhi hotau kava ke kei motu'a kae fakaholo hotau ha'ofanga moe talanga, pea malo fau 'ae ta'omaki fatongia 'ae ongo 'Apa'apa koe kole keu afe he kae toki tuki hotau efe.
ANFF leva e malanga kae tau,
Tofa soifua kau foki au,
'O fakalongo mai kiha fekau
Hufanga ”