Logo
Print this page

Mo'oni Ngāue Ta’efakalao ‘a ‘Etuate Lavulavu: Komisoni Vā mo e Kakai Featured

Hon. Poasi Tei, Hon. 'Akilis Pohiva, Lord Fulivai, Hon. Lavulavu 'i he fosoa 'i Talihau Hon. Poasi Tei, Hon. 'Akilis Pohiva, Lord Fulivai, Hon. Lavulavu 'i he fosoa 'i Talihau

Nuku'alofa, 5 Sanuali 2015. Kuo fakahoko atu ‘e he Komisiona ki he Vā mo e Kakai (Commissioner for Public Relations Office) ‘Aisea Taumoepeau pea mo e CEO ‘a e Komisoni Linda Folaumoetu’i ha’a na tohi ki he CEO Le’ole’o ‘o e Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Lalahi Pesalili Tuiano ‘o fakahoko kiai ‘a e lipooti fekau’aki mo e fakatotolo ‘a e Komisoni na’e fakahoko fekau’aki mo hono launga’i ‘o e Minisitā ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘Etuate Sungalu Lavulavu.

Ko e Lipooti ko’eni na’e makatu’unga ia ‘i hano launga’i ‘o e Minisitā ki he Komisoni Vā mo e Kakai ‘e Loni Uatahausi, Silia Fahina pea mo Petelo Sanele ‘Ulupano ‘a ia koe kau ngāue kotoa ‘eni ‘a e Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘i he Vahefonua Vava’u. Ko e launga ‘eni na’e fakahū ki he Komisoni ‘i he ‘aho 7 ‘o ‘Aokosi 2015 ‘a ia na’e fakahū mo e launga tatau ki he Fale Alea ‘o Tonga pea na’e makatu’unga mei ai hono faka’ilo Faka Fale Alea ‘o ‘Etuate Lavulavu.

Na’e fakahoko ‘e he Komisoni ha fakatotolo fakaikiiki fekau’aki mo e launga ni ‘o fakatatau ki he mafai ‘oku tukuange ‘e he Lao ki he Va moe Kakai (Commsioner of Public Relations Act) pea na’e kamata ‘a e fakatotolo ko’eni mei he ‘aho 1 ‘o Sepitema ‘o ngata mei he ‘aho 3 ‘o Tisema 2015 ‘a ia na’e lava kakato ‘i loto ‘i he mahina ‘e 4. Na’e fakahū ai ‘a e Lipooti ‘a e Komisiona ‘Aisea Taumoepea mo e CEO Linda Folaumoetu’i ‘i he ‘aho 18 ‘o Tisema 2015 ki he CEO Le’ole’o ‘o e Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi Pesalili Tuiano pea hiki tatau ki he Minisitā ‘Etuate Lavulavu pehe kia Loni Uatahausi ‘a ia na’a ne fakafofonga’i mai ‘a e kau launga.

Na’e fe’unga mo e toko 19 ‘a kinautolu na’e faka’eke’eke ‘i he fakatotolo ko’eni ‘o fakatatau ki he Kupu 15 ‘o e Lao Komisoni Ki he Vā mo e Kakai pea na’e kau kiai ‘a e kau ‘Ofisa mei he Potungāue Pa’anga, kau ‘Ofisa mei he Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi, Minisitā Pa’anga mo e kau Konitulekitoa pehe ki he’enau kau ngāue na’a nau kaungatonu ki he ngāue fekau’aki mo e Fōsoa ‘o Talihau, ‘Ahanga ‘o Tu’anekivale mo Koloa ‘o kau kiai mo e ngaahi ngāue tanuhala kehe na’e fakahoko.

Ko e lipooti ko’eni ‘oku toe fakaikiiki ange pea ‘oku ‘asi mai mei ai ‘a e ngaahi ngāue ta’efakalao kehe ‘a ia na’e ‘ikai a’u kiai ‘a e fakatotolo mo e ngāue ‘a e Fale Alea lolotonga hono ale’ai ‘a hono faka’ilo Faka Fale Alea ‘o Lavulavu.

Neongo koe Lipooti ko’eni ‘oku fe’unga mo e peesi ‘e 34 ka ‘oku hā mahino mai mei he kakano ‘o e Lipooti ko’eni ‘a e ‘ikai muimui ‘a e Minisitā ki he Lao pea toe kanoni ‘aki ‘a ‘ene talaki he mītia ‘oku fiema’u ke fakahoko ‘a e ngāue ia kimu’a kae toki muimui mai hono fakalao’i ‘a ia ko hono tuku ia ki lalo ‘a e Lao ‘o e fonua ‘ikai ngata ai ka na’e toe talaki ke ‘ilo kiai ‘a e kakai ‘o e fonua ‘o fakatatau ki he lau ‘a e Lipooti ko’eni.

‘Oku hā mahino ‘i he Lipooti ko’eni ‘a  hono toe fakahoko ‘o e ngaahi ngāue kehe ia ‘a ia na’e ‘ikai fakangofua ia ke fakahoko ‘o fakatatau ki he Tu’utu’uni Kapineti Fika 29 ‘o e ‘aho 16 ‘o Sanuali 2015 ‘a ia na’e fakamafai’i ai ‘a e pa’anga ‘e $200,000 ke fakahoko ‘aki ‘a e ngāue ni. ‘Oku kau he ngaahi ngāue na’e ‘ikai fakamafai’i ko’eni ‘a e tanu ‘o e ngaahi hala ngoue ‘o e Vahenga Fili Vavau 16 ‘ikai ha palani ‘o kau kiai moe ngaahi afe ki he ngaahi ‘api nofo’anga ‘o e ngaahi ‘api he Vahenga Fili Vavau 16 pehe ki he Matātahi Keitahi ‘a ia koe Matātahi ‘eni ‘oku ‘i he malumalu ‘o e Minisitā ‘Etuate Lavulavu.

Na’e fakamahino foki ‘e he fakamatala fakamo’oni ‘a e Minisitā Pa’anga Dr. ‘Aisake Eke ki he Komisoni ‘a e ’ikai muimui ‘a Lavulavu ki he Lao pea mo’ene feinga ke me’angaue’aki ‘a e kakai ‘o e fonua ki he’ene ngaue ta’efakalalo. Na’e toe fakamahino foki ‘e Dr. Eke na’e fakapapau’i ‘e Lavulavu ki he Komiti Fakatau ‘a e Pule’anga (Government Procurement Committee) koia na’a ne fekau ‘a e kau ngaue ‘a e MOI kenau fakahoko ‘a e ngaahi ngāue ‘o ‘ikai muimui ki he lao.

‘I hono faka’eke’eke ‘e he Komisoni ‘a Makeleta Siliva koe Tokoni Talēkita ‘o e Potungāue Pa’anga pe na’e mole ha pa’anga ‘a e Pule’anga pea na’e fakahā ‘e Makeleta ‘io. ‘I he fakamatala ‘a Makeleta na’e hā mahino mei he Lipooti ‘a e ‘Atita ‘i he ‘aho 15 ‘o Sepitema 2015 na’e ‘ikai maau pea hala ‘a e ngaahi tohi uta ki he ngaahi loli maka na’e fetuku ki he ngaahi ngāue na’e fakahoko. ‘Oku kau kiai mo e ngaahi ngāue na’e ‘ikai ‘osi kae tohimo'ua ki he Pule'anga pea totongi pehe ki he liunga ua ‘a e loloa ‘o e fōsoa ‘o Talihau 'i hono fakahū mai ki he Pule'anga 'e he Minisitā mo e MOI 'i he loloa totonu na’e fua ‘e he ‘Atita. Ko e ngaahi fakatātā ia na’e mole ‘a e pa’anga ‘a e Pule’anga.

Na’e poupou ki heni ‘a e fakamatala ‘a Kisione Taufa koe ‘Akauniteni mo e Talēkita ki he taha ‘o e Ngaahi Va’a ‘a e Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘a ‘ene fakahā ‘a e ‘ikai ha palani ki he ngāue na’e fakahoko pea kau kiai mo e ‘ikai maau ‘a e ngaahi tohi ngāue na’e fakahū mai ‘o kau kiai ‘a e lahi ‘o e ngaahi uta maka. Na’e hā foki ‘i he fakamatala ‘a Kisione Tuafa ‘a ‘ene ‘ohovale ‘i ha tanuhala ‘oku tanu pe ‘o a’u ki he matafale ‘o e ngaahi ‘api nofo’anga ‘a ia na’e hoko ‘eni he Vahenga Fili Vava’u 16 ka koe fakamole ‘oku fua ‘e he Pule’anga. Na’e toe fakahā foki ‘e Kisione Taufa ‘oku ‘ikai tui ia ki he Lipooti Faka-‘Enisinia ‘a Pesalili Tuiano he koe ngaue ‘i Vava’u na’e ‘ikai fakahoko lelei.

‘I he fakamatala ‘a Uini Kato Vea ko e Tokotaha Tali Totongi (Cashier) ‘i he Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘i Vava’u talu mei he 1993 na’a ne fakamahino ai na’e ‘ave ‘a e ngaahi misini ‘a e Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ki he fu’u maka ‘o e foha ‘o ‘Etuate Lavulavu Paea Lavulavu ‘o kau kiai mo e ‘utu mo e kau faka’uli pea na’e ‘ikai totongi ha seniti ‘e taha kiai ka e fua kotoa pe ‘e he Pule’anga.

Na’e fakamo’oni ki heni ‘a e fakamatala ‘a Silia Fahina koe Kalake ‘i he Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘i Vava’u ‘a ia na’e hā ‘i he’ene fakamatala na’e fai kotoa ‘ehe Potungaue ‘a hono fetuku ‘o e maka mei he fu’u maka ‘o Paea Lavulavu mo e Kautaha Shining Turtle ka e hili koia na’e ‘ikai to’o ‘a e fakamole koia mei he pa’anga ‘e laumano na’e totongi kia Paea Lavulavu mo’ene Kautaha.

Kaikehe koe katoa ‘o e ngaahi fakamatala fakamo’oni ‘i he faka’eke’eke ‘a e Komisoni na’e natula tatau ‘a ‘enau fakamahino ‘a e lahi ‘a e palopalema ‘i he ngāue na’e fakahoko ‘i Vava’u tukukehe ange pe ‘a e fakamatala Minisitā ‘Etuate Lavulavu ‘a ia na’e hā ‘i he’ene fakamatala ‘oku fepaki ‘a e Lao ia mo e fiema’u ke fakahoko ‘a e ngaahi visone mo e taumu’a ‘a e Pule’anga fo’ou ma’a e kakai pea kuo pau ke ki’i tuku fakatafa’aki ‘a e Lao ka e lele e ngāue.

Na’a ne toe fakahā foki na’e ‘ikai taumu’a ia ke mamaumau’i ha Lao pea na’e ‘ikai ngāue faka-Pule’anga ia kene ‘ilo ki he founga ngāue ka ko’ene ngāue ia ‘a ‘ana ma’a e kakai pea na’e ‘ikai ke mole ha pa’anga ia ‘a e Pule’anga. Na'a ne faka'ikai'i foki 'a e fakamatala 'a Viliami Latu koe tokotaha ngāue 'a e Potungāue Pa'anga 'i Vava'u na'e tu'u ange 'a Lavulavu ki he 'Ofisi Potungāue Pa'anga 'i Vava'u 'o tu'utu'uni ke fakama'opo'opo kotoa ' e ngaahi 'inivoisi ngPotungāue Pa'angaue ke folau moia ki Tongatapu ke totongi he vave taha.

‘I hono fakama’opo’opo ‘a e Lipooti ko ‘eni ‘a e Komisoni na’e fokotu’u atu ai (Recommendation) ‘e he Komisoni ‘a e fokotu'u ko‘eni;

1.    Fakatatau ki he Kupu 18 Kupu Si’i 3 ‘o e Lao Komisiona Vā mo e Kakai ‘oku totonu ke fakatokanga’i ‘e he Minisitā mo e Potugāue Ki he Ngaahi Ngāue Lalahi ‘a e fokotu’u ko’eni fakatatau ki he ‘a e Lao mo hono Ngaue’aki pea ke muimui pau kiai.

2.    Ko hono mamau’i ‘e he Minisitā ‘a e Tu’utu’uni 25 ‘o e Lao ki he Fakatau Mai 2010 (Public Procurement Regulations) mo e Kupu 22 ‘o e Lao ki Hono Tokanga’i ‘a e Pa’anga ‘a e Pule’anga (Public Finance Management Act [Treasury Instructions] 2010) ‘o kau ai ‘ene fakahā ki he papulika ‘oku ‘ikai fiema’u ke muimui ki he lao ‘oku fu’u mafakatukituki. Ko e ngaahi to’onga ‘a e Minisitā na’a ne matu’aki ta’etoka’i mo maumau’i ‘a e Lao pea ‘oku ta’efe’unga mo’oni (gross negligence) ‘i he fatongia faka-Minisitā. ‘Oku totonu leva ke ngāue ki heni ‘a e Palēmia moe Kapineti.

Ko e tatau 'o e Fokotu'u mei he Komisoni 'i he Lea Faka-Pilitānia

‘Oku ma’u foki ‘e he ongoongo ni ha fakahā fakahangatonu meia Loni Uatahausi tenau hoko atu ki hono fokotu’u ki he Kau Polisi mo e ‘Ateni Seniale ke faka’ilo hia (Criminal) ‘a ‘Etuate Lavulavu ‘o fakatatau ki he tu’utu’uni ‘a e Lao. 'I he fakamatala 'a Uatahausi na'a ne fakamahino 'oku 'i ai 'a e fatongia 'o e Pule'anga ke faka'ilo hia 'a e Minisitā pea 'oku 'atā pe foki kenau fakahoko 'a e ngāue ni 'i tu'a kapau 'e 'ikai ngāue mai 'a e Pule'anga ke fakahoko.

 

Nepituno Media Online © 2015. All rights reserved.