“Pa’usi’i mo Lohiaki’i ‘e he Palēmia ‘a e Kakai ‘o e Fonua”: William Clive Edwards ^Featured

Ko e tautea ko'eni koe ngaue 'ikai vahe 'i he mahina 'e 5 'o kamata mei Sanuali 2016. 'Oku ou faka'amu ke fakamahino atu 'a e ngaahi me'a ko'eni ke tokoni ki he kakai 'o e fonua he 'oku kau 'eni he takihala lahi kuo hoko 'i he fonua ni pea 'oku fiema'u ke 'ilo kiai 'a e kakai;

1. Kuo ne toutou lea mai ‘aki 'e he Palemia ko hono mafai ‘i he Kupu 41 ‘o e Konisitūtone kene tautea ha Minisitā.

Kupu 41;
“Ko e Tu’i ko e Pule ‘o e kau Nopele mo e kakai kotoa pe. ‘Oku toputapu ‘a e sino ‘ o e Tu’i. ‘Oku ‘iate ia ‘a hono pule’i ‘o e fonua ka ‘oku ‘i he ‘ene kau Minisita ‘a hono fai ‘a e ngaue ‘o e fonua (responsible). Neongo ‘e fokotu’u ‘e he Fale Alea ‘a e ngaahi lao ‘e ‘ikai ke hoko kae ‘oua kuo ‘ai ki ai ‘e he Tu’i hono huafa.”

2. ‘Oku fai ‘a e kole heni ki he Palēmia kene lau mu’a ‘a e Kupu 41 he koe Kupu ia fekau’aki mo e mafai e Tu’i ki ha fakamo’oni huafa ‘i ha Lao ka ‘oku ‘ikai ‘asi ai ha mafai ‘o e Palēmia.

3. Ko e 51 (4) ‘o e Konisitūtone ‘oku ‘i ai e mafai ‘o e Palēmia ki he fehikitaki mo e fokotu’u pe fakamalōlō’i ha Minisitā.

Kupu 51 (4) “'E ngofua ki he Palemia ke vahe'i pe toe vahe'i 'a e ngaahi potungaue ki he pea 'i he vaha'a 'o e kau Minisita 'o e Kapineti.”

4. Ko e kupu koia ‘oku ‘oku ‘ikai hā ai ha mafai ke tautea pa’anga pe ngofua ke tu’utu’uni ke ta’e vahe ha Minisitā, Fakafofonga Falea Alea pe taha Ngāue Fakapule’anga.

5. Ko e tautea ko’eni ‘o ‘Etuate Lavulavu ke ta’evahe he mahina ‘e 5 ‘oku ta’efakalao pea ‘oku maumau ‘a e Lao ‘o e fonua mo e Konisitūtone ‘i he ngāue ‘a e Palēmia ko’eni.

6. Ko e pehē koē ‘e he Palēmia na’e kole ki he Fale Alea ke ‘omi kiate ia kene fakahoko ‘a e tautea ‘oku fakavalevale pea mahino mei ai ‘a e ‘ikai kene ‘ilo ‘a e fakangatangata ‘o e mafai ‘oha Palēmia. ‘Oku kehe ‘a e mafai ‘o e Fale Alea ‘a ia ‘oku ‘ikai ngofua kene ngāue’aki pea kehe ‘a e mafai ‘o e Palēmia kapau ‘oku ta’efe’unga mo maumaulao ha Minisitā fakatatau ki he Kupu 75 ‘o e Konisitūtone.

Kupu 75 (1):
“’E ngofua ki he kau fakafofonga ‘o e Fale Alea ke faka’ilo (impeach) ha taha ‘o e Fakataha Tokoni, Minisita, Kovana, pe Fakamaau Lahi koe’uhi ko ha taha ‘o e ngaahi hia ko ‘eni -
Maumau’i ‘o e ngaahi lao pe tu’utu’uni ‘o e Fale Alea, pe pule’i hala, pe ta’e fe’unga, pe maumau’i pe kakaa’i ‘o ha koloa ‘a e Pule’anga. Pe fai ha ngaahi me’a ‘a ia ‘e ngalingali fakatupu ha faingata’a ‘i he vaha’a ‘o e fonua ni mo ha fonua kehe. (Lao Fika 1 ‘o e 1914).”

7. ‘Oku ‘ikai ke fiema’u ia ke ‘ange ‘a e mafai ‘o e Fale Alea ki ha Palēmia ‘oha fonua tauatautefito ki Tonga ni. Ko’ene ‘alu ia ke fakatikitatao ‘a e Pule ‘a e Palēmia he fonua moha tu’utu’uni tene fai.

8. Koha taki pe Palēmia ‘i ha fonua ‘o hange ko ‘Akilisi koe taki ‘o e Pule’anga Tonga pea ‘oku pule ki he’ene kau Minisitā pea ka a’u kiha tu’unga kuo faihala, ta’efe’unga, maumaulao ‘oku taha pe ‘a e founga ko hono fakamalōlō’i mei he Kapineti pea fakahā ki he Tu’i ke fakafoki ‘a e Tohi Fakamafai Fakanofo Minisitā ‘a e tokotaha koia (Warrant of Appointment) ke kaniseli pea tuku ki tu’a. ‘Oku ‘ikai ha toe mafai kehe ia ‘a e Palēmia ‘o hange ko ‘ene fakamatala loloa mo ta’e ‘uhinga na’e fakahoko mai he Letiō.

9. Ko e mafai koia ‘i he Kupu 51(4) pea mo e mafai ‘i he Kupu 75 ‘o e Konisitūtone ‘oku kehekehe ‘aupito. ‘I he fakamatala na’e fakahoko ‘e he Palēmia na’a ne pehe na’a ne kole ke ‘oange ‘a e mafai ‘i he Kupu 75 kene fakahoko ‘e ia tokua kene fai ha tautea fakapotopoto. ‘Oku tonu kene fakatokanga’i ko hono mafai ‘i he kupu 51 ‘oku ‘ikai hano mafai kehe ai kene tautea’i ha taha ka koe fokotu’u pe ke fakamalōlō’i. Ko e me’a ‘oku mahino mai mei he’ene fakamatala ‘oku ‘ikai ha’ane ‘ilo ‘e taha ki he ongo kupu ko’eni pea ne takihala’i leva ‘a e kakai ‘oku ‘i ai ‘a e mafai ‘iate ia ke fakapotopoto ha’a ne fakahoko ha tautea.

10. Ko e me’a foki ko’eni na’e na’e totonu kene ‘uluaki fetu’utaki ki he kau Fakahinohino Lao ‘a e Pule’anga ‘o hange ko e ‘Ateni Seniale pe koe Solisitoa Seniale ke fale’i ia fekau’aki mo e fakamatala ngalivale kuo ne fai ki he fonua mo e kakai.

11. Na’e ne pehe foki na’e tali halaia pea kole fakamolemole ‘a Lavulavu pea tu’unga ai ‘ene kole kene fai ‘a e tautea. Ko e me’a ni ‘oku ‘ikai kene ‘ilo na’e te’eki ke fakamaau’i (Impeach). Ko e tu’unga na’e ‘i ai koe fokotu’u ke fakangoufa ke fakahoko hano faka’ilo faka Fale Alea. ‘Oku te’eki ke fakamaau’i pea kapau na’e mo’oni ‘ene fakamatala kuo halaia pea na’e totonu ke fai e paloti kuo halaia moe paloti makehe ke ‘alu ki ‘api.

12. Ko e fanongo ‘a e kakai ki he fakamatala ‘a e Palēmia ‘oku hange ia ha fakamatala ‘a ha Fakamaau ‘oku faka’uhinga lao pea fakatonutonu lao pea ngali malie ‘ene faka’uhinga ka koe pango ko e ngaahi Kupu’i Lao na’e lau mai ‘oku ‘ikai mo’oni pea ‘ikai ha’a ne fekau’aki mo hono mafai. ‘I hono ‘ai mahino na’a ne lohiaki’i mai ‘a e kakai mo e fonua.

13. ‘Oku ngali malie ‘ene tautea ta’evahe ‘a ia koe mahina 5 pea ‘oku fakafuofua ‘e ofi ki he 40,000 pe lahi ange ai 'o fakatatau ki he tu'unga vāhenga faka-Minisitā mo hono ngaahi monu'ia. Ko e fu’u tautea fauafau 'eni fakapa’anga ‘a ia ‘oku mahino ki he Palēmia ko e me’a kovi na’e fai ‘e he Minisitā pea na’e totonu ke tuku ki tu’a.

14. Ko e tautea ko’eni ‘oku fepaki ia mo e kupu 2 ‘o e Konistūtone pea ‘oku fai e kole heni ki he Palēmia kene lau fakalelei ‘a e Lao moe Konisitūtone pea ki he Palēmia kene ‘ilo koe tautea na’a ne fai ‘oku tapui ‘i he Konisitūtone.

Kupu 2:
“’E ‘ikai ngaue fakatamaio’eiki ‘e ha taha ki ha tokotaha kapau ‘oku ‘ikai te ne loto ki ai ngata pe ‘i he ‘ene mo’ua ki he lao pea ka hola ha popula mei ha fonua kehe ki Tonga ni (kapau ‘oku ‘ikai ko e hola mei he lao ‘o ha fonua ko e me’a ‘i he ‘ene fakapo pe kaiha’a pe ‘i he fai ha me’a lahi pehe pe ha mo’ua) te ne tau’ataina leva ‘i he ‘ene tu’uta ki Tonga ni koe’uhi ‘e ‘ikai ‘aupito nofo fakapopula ha toko taha ‘oku nofo ‘i he malumalu ‘o e fuka ‘o Tonga.”

15. Ko e fehu’i heni pe ko e hā ‘oku pikimate ai pehe ai ‘a e Palēmia kiha taha ‘oku ta’efe’unga, ta’etaau mo maumaulao ke kei hoko atu koha Minisitā pe koha Taki ‘i he Pule’anga pea kene tā ‘a e sipinga kovi ki he fonua mo e kakai.

16. ‘I he Potungāue tatau pe mo e Minisitā ‘oku ‘i ai ‘a e ‘ofisa ai ko Tevita Lavemai kuo tuku ki tu’a ‘e he PSC ‘o pehe na’e ‘ikai kene muimui ki he Lao Fakataumai (Procurement Regulations) ‘I he fehālaaki koia neongo ‘oku fakahoko ‘a e fakatonutonu kiai kuo tuli ‘a e ma’ulalo ka e nofo pe ‘a e Minisitā kene tā mai ha sipinga kovi ketau faingata’a’ia mo tau mamahi ai.

17. ‘Oku ‘ikai koha me’a fo’ou ‘eni ki he Minisitā ko’eni. Ko ‘Akilisi ko’eni nene taukave’i ‘i he 2003 hili ia hono puke mo fakahū pilisone ‘i ‘Amelika ‘a Lavulavu ki he ngaahi hia kākā na’a ne fakahoko pea tukuaki’i ia kiai ‘i he fonua koia. ‘I he tukuaki’i koia na’e felotoi ‘a e ongo fa’ahi ke tali halaia ki he ongo tukuaki’i ‘e ua pea fekau ke foki mai ki Tonga ni he na’e fakamole ki he Pule’anga ‘Amelika. ‘I he 2003 na’e fokotu’u ai ‘e ‘Akilisi ‘i he Fale Alea ke tuku ki tu’a ‘a Lavuavu he koe tokotaha faihia hange koia ne hoko ‘i ‘Amelika.

18. Na'e toe fuhu foki 'a e 'Aklisi mo Lavulavu 'i he 2003 'i loto Fale Alea 'uhinga pe ko hono toutou 'ohake 'e 'Akilisi 'a hono fakahu pilisone 'o Lavulavu 'i 'Amelika mo hono mo'ua ai mo e ngali vale 'a e Fale Alea 'o Tonga he ngaue pango ko'eni 'a Lavulavu he na'e folau koe Fakafofonga'i 'a e Fale Alea ki he fakataha 'i Bangledesh kae afe noa'ia ia 'o hu pilisone 'i 'Amelika kae 'ikai lava e fakataha ia.

19. Hili pe lau mai ‘a e tutu’uni ‘a e Palēmia kuo ‘asi mai 'i he ongoongo 'a e Letio Tonga ‘a e tu’utu’uni hala ‘a Lavulavu ki hono fakamahu’inga ‘a e ‘u me’angāue ‘a Tomifā Paea ke totongi ‘e he Pule’anga hono fakatau ‘a e ‘u me’angāue maumau ‘o fe’unga moe 1,007,000 hili koia koe misini pe ‘e taha ‘oku lava ngāue. ‘Oku fehu’ia heni pe ‘e toe ngata nai ‘a e founga ta’eufi ko’eni ki he fonua.

20. Hili ‘a e tala ‘o e tu’utu’uni ‘a e Palēmia na’a ne fakahā he’ikai ngofua ha toe fehu’i he ‘oku tatau pe ‘eni moe tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga he ko ‘ene tu’utu’uni pe ‘a e Fakamaau ko’eni ‘osi ia. ‘Oku mahu’inga foki ke fakatokanga’i ‘a e takihala’i ko’eni ‘a e kakai ‘o e fonua he ‘oku ‘ikai ha toe Fakamaau’anga kehe mei he Pule Tolu ‘o e fonua pea ‘oku fakatu’utamaki ‘a e feinga ‘a e Palēmia ke fakatatau ia ki he Pule Tolu ‘o e fonua he ‘oku ‘ikai koha Fakamaau ia.

21. ‘Oku fai e kole fakamatoato heni ki he Palēmia mo ‘ene Kapineti kenau toe fakakaukau lelei mu’a ki he ngaahi fai tu’utu’uni ‘oku nau fakahoko ki he fonua.

Faka’apa’apa Atu,
William Clive Edwards