Lāunga ‘a e Ongo-mātu‘a Foomu 7 Ako Mā‘olunga ‘o Tonga ^Featured

‘Oku mahino mai kiate kimaua − ko e ongo mātu‘a ‘a e tokotaha kalasi Foomu 7 ‘i he Ako Mā‘olunga ‘o Tongá − kuo faka-politikale‘i (politicalized) pea faka-pone‘i (nepotism) ‘a hono taki ‘o e Potungāue Akó ‘e he ‘Eiki Palēmia ‘Akilisi Pōhiva.

Tā ko e fai eni ‘i he founga kākā faka-pone ke fakatau mai ‘a e polokalama komipiuta ‘a hono fohá, ka e tu‘unga ai ‘a e maumau‘anga ‘o e ngaahi faingamālie ‘o ‘ema tamá ‘i he Foomu 7. Ko eni ‘e ‘ikai ke fai ha fili kapiteni (dux) ‘o ‘ene Kalasi Tutuku 2015; pea faka-mamahitahá ko e teuteu ke hokoatu ki he ‘iunivēsiti ‘i mulí kā ‘e ta‘e ‘aonga ‘ene Sivi Tutuku na‘e toki faí.

Ko e ola sivi “raw marks” kuo tu‘utu‘uni ‘e he Palēmiá ‘oku ‘ikai fokotu‘utu‘u ‘o hangē ko e ola “standardized” ke ma‘u ‘a e tu‘unga taautahá faka-hokohoko (percentile) ‘i he kalasí. Kuo kaiha‘asia ‘e he tu‘utu‘uni ma‘ulaló ni ‘a e fiefia kuo teuteu pea faka‘amu ki ai e si‘i fānau akó. Tautautefito ki he tokotaha ‘oku totonu kene ma‘u ‘a e ngeia ko ia ko e “Kapiteni ‘o e Kalasi 2015,” ko e tuku-fakaholo fakaako kuo fai mai lahiange ‘i he laui-teau ta‘u ‘i Tongá ni.

Pea ‘e ‘ikai tali foki ‘a e Sivi Tutuku ‘o e ta‘ú ni ‘e ha ‘iunivēsiti ‘i muli. Kuo pau ke to e sivi fo‘ou ‘a e fānau Foomu 7 ‘i he ngaahi sivi kehekehe ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘iunivēsiti takitaha. ‘A ia ko e faingamālie na‘e ma‘u fakataha ‘i he polokalama komipiuta motu‘á ‘a e SPBEA (Secretariat of the Pacific Board of Eduation Assessment) kuo mole ia. Na‘e TO$300 ‘a e totongi ‘ema tamá ki he Sivi Tutukú ko ‘ení, pea ‘e toe fakamoleki ‘a pa‘anga lahi ke toe sivi ‘iunivēsiti ki muli. Ko e hisitōlia ako eni na‘e fokotu‘u ‘e he kakai poto, ka kuo omi e kau vale ‘o veteki.

Founga Kākā ‘o e Faka-poné

Talu mei he ‘asi ‘a e Palēmiá ‘i he TV Tongá mo Viola Ulakai ‘i he kamata‘anga ‘o e ta‘ú ni mo ‘eku nāmu‘i ha ki‘i kumā kuo mate − fakatapu atu:

(1) Fakahā ‘e he Palēmia kuo tokolahi ‘a e lāunga ‘a e ngaahi mātu‘á ‘i he maumau e sivi tutuku ‘o ‘enau fānaú; (a) Na‘a ku ‘eke atu leva pe ko e lāunga ‘e toko fiha na‘e fai ‘e he mātu‘á, (b) ka na‘e ‘ikai tali mai ‘e he ‘Ofisi ‘o e Palēmiá, pea ‘oku ‘ikai ‘ilo ‘a e tali ko iá ‘e ha taha. ‘I he ‘eku ngāue ‘i he mītiá, ko e fakatotolo faka-setisitiká ‘oku fiema‘u ‘a e tokolahi ‘o e kulupú (population), pea faka-fuofua ai ‘a e fakafofonga-‘oe-tokolahí (sample) ke sivi‘í pe ‘oku totonu ‘a e setisitiká.

Na‘a ma mahamahalo leva ko e fo‘i fa‘u (contrived) fasitu‘u ‘a e Palēmiá ke faka-faingofua‘i ‘enau fokotu‘utu‘u faka-poné. Pea mahino mai ai ‘e kau kovi eni ki he kaha‘u ‘o ‘ema tamá. Neu fai leva e fakatotolo kau ki he palopalemá ni.

(2) Tokua ‘oku ‘i ai ‘a e palopalema ‘a e polokalama komipiuta ‘o e sivi tutukú; pea na‘e tala tokua ‘e tau mai ‘a e “mataotao” ke fetongi ‘a e polokalama komipiuta (software), lau ia ‘a e Palēmiá. Na‘a ma fie ‘ilo pe ko e hā kuo fetongi ai ha polokalama kuo ngāue lelei he ngaahi ta‘u lahi ‘o ma‘u faingamālie ai ‘a e tokolahi ‘a ia kuo ‘iloa ai ‘a Tongá ni ‘i he tokolahitaha e kau ma‘u Ph.D. mo e ngaahi mata‘itohi fakamo‘oni ako ‘i māmaní?

(3) Pea tū‘uta mai ‘a e tokotahá ni ‘o vave hono tu‘uaki ‘a ‘e ne faka-mafola ‘i he mītiá ko e “mataotao” komipiuta ko Pīveni Piukala: ‘E fetongi leva ‘a e polokalama komipiutá ‘a e Potungāue Akó koe‘uhí ‘oku ‘i ai ‘ene polokalama (software) fo‘ou.

(4) Na‘a ku fakatotolo ko e tokotahá ni na‘e tuli mei he Kautaha Shoreline ko ‘e ne kaiha‘asi ‘a e koloa fakapulipulí (intellectual property) ‘o fakatau ki he kautaha nusipepa ‘a e Palēmiá, Ko e Kele‘á.

(5) Pea ‘i he ‘ene fakamatala kia Viola Ulakai ‘i he TV Tongá, (a) na‘e ngāue foki ‘i he SPBEA fakataha mo e foha ‘o e Palēmiá (Siaosi Pōhiva), pea na‘e tukuange mei ai. Ka kuo na fokotu‘u ‘a e kautaha komipiuta mo Siaosi Pōhiva.

(6) Pea ‘e fetongi ‘a e polokalama ‘a e SPBEA ‘aki ‘a ‘ena “software.” Na‘e fakahā ‘i he ‘ena faka‘eke‘eke mo Viola Ulakaí na‘e ‘ikai tali ‘e he Kau Puleakó ‘o e ngaahi ako mā‘olungá ke fetongi ‘a e Sivi Tutukú ki he “raw marks.” Ka ‘e fakahoko pe ia he ko e tangata‘eiki ‘a Siaosi Pōhivá ‘oku Palēmia, pea ‘e hoko ia.

Ko e Fale‘i Mataotao Totonú

‘I he ‘eku fakatotolo‘i ki ha fale‘i tau‘atāina ke fakapapau‘i ‘a e tu‘uaki ‘a e Palēmiá mo e kautaha ‘a hono fohá, na‘e toe fakamafola mai ‘i he polokalama TV ‘a Viola Ulakaí ‘a Dr. Vesisio Pongi. Ko e taukei mo e mataotao eni ‘a e SPBEA na‘a nau fokotu‘u ‘a e polokalama komipiuta lolotonga ‘a Tongá ni ‘i he ta‘u eni ‘e 28.

Neongo na‘e tatau ‘a e fakamatala ‘a Dr. Pongí mo Pīveni Piukalá, na‘a na felau‘aki ‘i he ngaahi me‘a faka-tekinikale loloto ‘o e polokalama komipiuta ‘a e SPBEA. Pea u fetu‘utaki kia Dr. Pongi ke faka-ma‘ala‘ala mai ki he ‘eku ngaahi fehu‘í ke mahino ange kia kinautolu ‘oku ‘ikai kenau ‘ilo lahi ki he ngāue komipiutá.

Tā na‘e ‘omai ‘e he Palēmiá ‘a Dr. Pongi, pea mo e pule lolotonga ‘o e SPBEA ke fale‘i ‘a e Potungāue Akó. Na‘a na fale‘i lōua ange ki he Palēmiá, mo e Kau Puleako Ako Mā‘olungá, ke ‘oua ‘e fetongi ke ‘ohake ‘a e “raw marks” ka e faka-ta‘e-‘aonga‘i ‘a e polokalama “standardization.” Na‘e faka-ta‘e-‘aonga‘i ‘e he Palēmiá ia ‘a Dr. Pongi mo hono kaungā taki ‘i he SPBEA.

Na‘a ku fifili pē ko e hā hono ‘uhinga kuo vilitaki ai ‘a e Palēmiá ke fetongi ki he “raw marks.” Pea u fakatotolo ki he mahu‘inga ‘o e kalasi polokama komipiuta faka-tatau mo e polokalama ‘a e SPBEA. Koi a, ko hono faka‘ai‘ai ‘o e Palēmiá mo hono fohá koe‘uhí ‘e lahi hake ‘a e mahu‘inga ‘o e polokalama fo‘oú ‘i he pa‘anga ‘e lau-milioná.

‘Oku mahino leva kiate kimaua, kuo feilaulau‘i ‘a e kaha‘u ‘o e ako ‘o ‘ema tamá ‘e he fie ma‘u ke fakatau mai ‘a e polokalama komipiuta ‘a e Palēmiá mo hono fohá. Kuo fakamanamana mai foki ‘a e foha ‘o e Palēmiá tenau fai faka‘ilo ‘eku fekumi faka-totoló mo ‘eku ngaahi fakamatala ‘i he mītiá. Pea u tali atu: “Go ahead, make my day…sue me.” Pea talu ai, he ko e me‘a kotoa na‘e pu‘aki mai mei honau ngutú.

Ko ena foki kuo tu‘utu‘uni ‘e he Palēmiá ke kumi e pa‘anga $150,000 ke totongi ‘aki ‘a e “fale‘i” kuo fai ‘e Pīveni Piukalá. ‘A ia ko e hokohoko atu eni ‘enau kai faka-pone‘i ‘a e Pule‘angá ka ‘oku te‘eki ai kamata ha ngāue ia. Na‘e tala foki ‘e he Palēmia mo e Minisitā Pa‘angá ‘oku ngāue ta‘e totongi ‘a e foha ko Po‘oi Pōhiva. Pea toki ‘ilo mai ki muí ni, tā ‘oku ‘i ai hono vāhenga ‘oku totongi ai ‘ene folau holo mo e Palēmiá; ‘ikai ‘oku tu‘u ke mo‘ua (indemnification liability) ‘a e Pule‘anga Tongá ‘o ka lavea pe mate ‘a Po‘oi ‘i he fefolau‘aki faka-pule‘anga ‘a e Palēmiá?

(Ko e talēkita ‘a Sione A. Mokofisi ‘i he English-Journalism & Languages ‘i he Tonga International Academy ‘oku lolotonga liliu hingoa ki he Moana University.)