22/10 - 'Aho Hotau Lavaki'i ^Featured

Ko e ngaue pango ko eni ne taki ia ‘e he kau Temo moe ni’ihi kehe ‘a ia ne iku ‘o faka’ilo ai kinautolu ka ne hao pe ‘a e meimei ‘a e kau taki kotoa he ngaahi hopo ne nau kau ki ai.  Ne mole ‘a e mo’ui ‘e 8 pea fakafuofua ki he mole ‘a e ngaahi koloa ‘a e kakai taautaha mo e ngaahi pisinisi ‘o Nuku’alofa ne fakafuofua ki he $110 miliona ho nau mahu’inga.  Ko e taha ‘eni ha ngaue pango lahi taha kuo hoko ho tau fonua ni.

Ko e ‘aho fakaloloma ‘e taha ho tau hisitolia ko e ngoto ‘a e Princess Ashika he ‘aho 5 ‘Akosi 2009 ‘o mole ai ‘a e mo’ui ‘e 73 nai pea totongi ai ‘e he pule’anga ‘a e meimei $5.8 miliona ko e huhu’i ‘a e ngaahi mo’ui ne mole. ‘Oku kei tau’anga’a ho tau ngaahi loto he mole lahi ko ‘eni pea ‘e laui ta’u pea toki mavahe mei ho tau ngaahi ‘atamai ‘a e fakaevaha ko ‘eni.   

Ko e tolu ‘aki ‘eni ha ‘aho fakaloloma mo’oni ki he fonua ni – 22/10 pe ‘aho 22 ‘Okatopa 2015.

Ko e 22/10 te tau talanoa fakataataa pe ko e ‘aho ne toe tutu ai ‘a e Pule Lelei mo e Fakamaau Totonu ‘e ‘Akilisi Pohiva mo ‘ene kau Minisita moe kau Fakafofonga Temo PTOA.  Pea ko e mofia ko’eni mahalo ‘oku lahi ange hono nunu’a kovi ki he kaha’u ‘o e fonua he 16/11.

Ko e taimi ne paloti ai ‘a ‘Akilisi mo ‘ene Kau Tama he Fale Alea ke ‘oua ‘e tali ‘a e Lipooti ‘a e Komiti ki he Totonu ‘a e Fale Alea, pea tuku ai ha toe alea’i ‘a e maumau lao ne vetehia ki ai ‘a Lavulavu ‘a ia ‘oku kau ai ‘a e tukuaki’i ki he mole ‘a e lauikilu ‘i he ngaue he fosoa ‘o Talihau ‘i Vava’u, ko e tuki tapuni ia ‘o tanu ‘a e Pule Lelei mo e Fakamaau Totonu he fonua ni.  Hei’ilo pe ne a’u ‘a e fakakaukau ‘a ‘Akilisi ki he loloto ‘o e me’a ni pe ‘ikai, ka kuo tohi he hisitolia, ne nau lavaki’i ‘a e ‘amanaki ‘a e kakai ‘o e fonua he 22/10, pea ku o mole ‘a e falala ‘a e tokolahi meiate kinautolu neongo ai pe ‘enau feinga ke toe kumi ha fakamatala malie ki he me’a ni pea ku o uesia lahi ‘a e ‘imisi mo e ngeia ‘o ‘Akilisi mo hono tu’unga Palemia he me’a ni.

Ko e pango ‘o e me’a ni, he ne ‘osi pe ‘a e tangi lo’imata. vetehia mo kole fakamolemole ‘a Lavu ‘i Fale Alea, pea ‘aho pe hono hoko kuo kamata ‘ene ha mai he letio mo e ongongo TV ‘o talamai ne ‘ikai kene fai ‘e ia ha hala ‘e taha, pea ne ‘ikai mole ha pa’anga ia he’ene ngaue.  Ka e pulusi mai ‘i he Taimi ‘o Tonga ia (‘aho 23 ‘Okatopa 2015) ‘a e ngaahi fakamatala mei he Lipooti ‘a e ‘Atita ‘a e Pule’anga ‘o faka’auliliki mai ‘a e ngaahi ngaue hala’aki ‘a e pa’anga mo e koloa ‘a e pule’anga ki he fosoa ‘o Talihau.   

Mei he ngaahi me’a ne hoko he Fale Alea, ko e ngaahi me’a ‘eni ‘oku tu’u ho tau ‘atamai:

1.    Ne ‘ilo kotoa ‘e ‘Akilisi mo ‘ene kau Minisita ‘a e hala ‘a e ngaue ‘a Lavu mei he Lipooti ‘a e ‘Atita, ka na’e ‘ikai ke nau loto kinautolu ke hoko atu ‘a e founga ngaue (process) ‘a e Fale Alea ke a’u ki he fakamaau’i faka-fale alea ‘o Lavu. Ne nau paloti kinautolu ke ‘oua ‘e tali ‘a e Lipooti ‘a e Komiti ki he Totonu ‘a e Fale Alea, ‘o melemo ai ‘a e Ho’ata Ki Tu’a, Taliui ki he Kakai, mo e Pule Lelei.

2.    Ne kau ‘a e Palemia, Minisita Pa’anga, Minisita Lao mo e Minisita Polisi (mei he Paati Temo ‘a ‘Akilisi) he paloti ke ‘oua tali ‘a e lipooti pea ‘oua toe hoko atu ‘a e fakamaau’i ‘o Lavu ‘i Fale Alea. Ko e kau ma’u mafai ‘eni ‘oku tonu ke nau takimu’a  hono tu’uaki mo tauhi ‘a e Pule ‘a e Lao, Pule Lelei mo e Faitotonu he fonua ni.  Ka kuo nau paloti kinautolu ke ‘oua ‘e tali ‘a e Lipooti ‘a e Komiti mo e ngaahi fokotu’u ‘a e ‘Atita ‘oku tu’u ai.

3.    Ko e tamate’i ‘o e founga (process) fakamaau he Fale Alea ka e ‘ave ki he Palemia ke faitu’utu’uni ki ha tautea ‘o Lavu, ko e mavahe ia mei he Pule ‘a e Lao (rule of law) pea ko e fakaehaua’i ‘a e mafai faka-Konisitutone ‘o e Fale Alea ‘oku ha he Kupu 75 ‘o e Konisitutone.  Ko e to’onga ‘eni ia ‘oku fai ‘e he kau tikiteita mo e kau pule fakaleveleva pea ‘oku maumau’i ai ‘a e ma’uma’uluta fakalao ‘a e Konisitutone ‘o e fonua.

4.    Ko e ‘ave ‘o e tautea ‘o Lavu ke fai tu’utu’uni tokotaha pe ki ai ‘a e Palemia ko e pusiaki’i ia mo fafanga ke sino nge’enge’e ‘a e filifilimanako mo e fakapone he fonua ni.  ‘E tatau ai pe pe ko e ha ‘a e tautea ‘e fai ‘ehe Palemia kia Lavu, ‘e kei lau pe mo tukuaki’i ia ‘e he kakai.  Ko ia ai, kapau na’e fakakaukau loloto ange ‘a e Palemia ‘e fakaalaala mei he me’a ni pea tu’u ‘ataa mei ai, ke ngali ma’a, he ‘oku pelepelengesi hono tu’unga mo hono ngeia he ko e Palemia ia, ka e ‘oho ia ke tuku ki ai ‘a e fai fakamaau mo e hilifaki tautea ‘o Lavu, ke kape atu ki ai ‘a e kakai ‘oku ‘ikai ke nau fiemalie ki he’ene me’a ‘oku fai?

5.    Ko e ha koaa ‘oku manako kotoa ai ‘a e Palemia mo e kau Minisita ‘ia Lavu?  Taha pe ‘a e ‘uhinga - he ‘oku nau ma’u monu (benefit) kotoa mei he ngaue ta’emaau ‘a Lavu.  Ko e taha ‘a e me’a mahu’inga taha ki he kau Minisita mo e kau Fakafofonga Kakai ko e hala, pea ‘oku nau kole kotoa kia Lavu ke tanu ho nau ngaahi hala.  Pea ‘ilo pe ‘e kinautolu ‘a e faihala ‘a Lavu fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni (procurement process) ‘a e pule’anga, ka nau fakakuikui pe, pea toe sai pe ia kia Lavu, ‘o fai faiva ta’e malolo pe ia, pea fakautuutu ai pe hono manakoa ‘e he kakai ‘o e ngaahi vahe fonua, ‘o tatau aipe pe ‘oku hala ‘ene founga pe ‘ikai.  Kuo sai’ia ai pe ‘a e Palemia ia, mo e kau Minisita, mo e kakai tokolahi ‘ia Lavu, ‘o tatau aipe pe ‘oku ngaue kovi’aki ‘a e mafai, mo e lao mo e ngaahi tu’utu’uni faka-pule’anga pe ‘ikai, sai kotoa pe ia “tokua ‘oku lelei ‘a e ngaue ‘a Lavu ki he kakai”. Malie mo’oni mo toe lelesoni ‘a Lavu ia…moe Palemia pe ….moe kau Minisita pe…lelesoni kotoa.

Kuo monuka ‘a e Pule Lelei moe Fakamaau Totonu he 22/10.  Fiema’u ke tau manatu’i ma’u pe ‘a e ‘aho ko ‘eni, ko e ‘aho ho tau lavaki’i. Tau kole ki he kau Taki Lotu kotoa ‘o e fonua ni ke tau lotu, ‘aukai, fakaefuefu mo fakatomala he kuo tau faka’auha ‘a e ngaahi fakava’e ‘o e Pule Lelei mo e Fakamaau Totonu he Pule’anga ni.