‘Ulungia ‘a e Pule Lelei mo e Totonu ka e Ikuna ‘a e Pule Kovi mo e Faihala ^Featured

‘Oku fakaloloma he ko e hoko tonu ‘eni lolotonga ‘oku ‘i he fohe ‘a e Palēmia mo e Pule’anga ‘oku taku ko e Pule’anga ‘o e kakai pea ‘oku te’eki ke mato’o atu ‘a e fakakaukau koia mei he kakai ‘o e fonua ‘a ia ‘oku nau kei mo’utāfu’ua pe ‘oku malava nai ke hoko ‘eni ‘i ha fonua ‘oku taku koe fonua lotu pea toe fou ‘i he halafononga ‘o e Temokalati fo’ou ‘a ia na’e teke mo poupoua tene ‘omai ha Fakamaau totonu mo ha pule lelei ki he fonua.

Ko e paloti ko’eni ‘a e Pule’anga mo e kau memipa ‘o e Paati Temokalati ‘Otumotu Anga’ofa ke fakahaofi ‘a e Minisitā ko ‘Etuate Lavulavu mei he hoko atu ‘a e hopo ki he Pule kovi mo hono ngāue hala ‘aki ‘a e pa’anga ‘a e kakai mo e fonua ‘oku  ne hulu’i mai ‘a e ‘ata ‘o e temokalati ‘oku vaivai fu’u ‘i hono me’angāue’aki ‘a e tokolahi ke taukave’i ‘a e loto (interest) faka-paati mo faka-kulupu kae li’ekina ‘a e totonu mo e mo’oni.

‘Oku toe pango foki he kuo mahino lelei mei he lipooti ‘a e komiti na’a nau ngāue ki hono vakai’i ‘a e Faka’ilo Faka Fale Alea ko’eni ‘oku ‘i ai ‘a e prima facie case pe ko e ngaahi makatu’unga mo’oni ke fai ai ha hopo. Na’e poupou ki heni ‘a Lipooti ‘a e ‘Atita mo e ngaahi tokiumeni kehe pē ‘a ia ‘oku angamaheni ‘aki ki hono tataki ‘o e fakamaau totonu mo e pule ‘a e lao ‘i he fonua.

Na’e toe kole fakamolemole foki mo e Kaiha’a ‘Akau ‘a e Minisitā na’e faka’ilo ‘Etuate Lavulavu ki he ngaahi tukuaki’i ko’eni pea na’a ane loto kene fua ‘a ia koe faka’ilonga ia ‘o e halaia pea na’e tafe mo e lo’i fofonga ka na’e kei fakahaofi pē ‘e he Palēmia mo hono Pule’anga pehe ki he kau memipa ‘o e Paati ‘Otuanga’ofa ‘o makatu’unga ‘i he tauhi vā mo e faka-kengi kae mokosia ‘a e totonu mo e mo’oni ‘i he tu’a Fale Alea ‘o e fonua.

Na’e toe hoko ‘a e kole ‘e he Palēmia ke tuku kene fua ‘i hono tumu’aki ‘a e hia ‘a e Minisitā ‘a e ‘ikai ke mahino ki he taki ‘a hono fatongia mo e mavahevahe ‘o e mafai pule (separation of powers) ‘a ia koe ongo mafai kehekehe ia pea ‘oku ‘ikai kena fehulunaki. Ko e me’a kehe ‘ene fakahifo ‘a e Minisitā ‘ongongata’a ni 'a ia na'e totonu ke fei mo fakahoko ia mei he fatongia totonu ‘o e Fale Alea ‘o fakatatau ki he ‘ene tu’utu’uni ngāue (standing orders), lao mo e konisitutone ‘o e fonua.

‘Oku mahino mei heni ‘a hono nusi fakataha ‘o e ngaahi laini mafai pea ko e fakatātā mahino ‘e taha ‘a e tali ‘a e Kapineti ki he tohi lāunga’i ‘e he kau ngāue ‘a e Ngaahi Potungāue Ngaahi Lalahi ‘a e Minisitā tatau ki he Palēmia pea na’e tu’utu’uni ‘a e Kapineti ‘oku fakahoko kiai ‘a e ngāue ‘a e Fale Alea. Ko e fakamo’oni ‘eni ‘a e ‘ikai mahino ‘a e hu’unga ‘o e mafai he ‘oku totonu ke tu’utu’uni ‘a e Pule’anga  (Executive) ka ‘oku ‘ikai ko e fakaongoongo ki he Fale Alea (Legislative Assembly) he ko e sino kehe ia ‘o fakatatau ki he Lao mo e tu’utu’uni ngāue.

‘Oku toe fakaloloma he ko e Minisitā Pa’anga mo e Minisitā Lao na’a na kau ‘i he komiti ke vakai’i ‘a e Faka’ilo Faka Fale Alea ko'eni ni pea na’a na kau hono fokotu’u mai ‘oku ‘i ai ‘a e makatu’unga ke hoko atu ai ‘a e faka’ilo ko’eni. Ko e Minisitā Pa’anga na’a ne kole ke fakahoko ‘a e ngāue ‘a e ‘Atita ki he me’a ni pea na’e mahino mei he lipooti ‘Atita ‘a e tekeutua hangē ko Kao ‘a e Faihala mo hono ngauehala ‘aki ‘a e mafai mo e pa’anga ‘a e fonua. Hili koia kuo na toe paloti ‘o faka’ikai’i ‘a e fokotu’u na’a na fakahoko.

Ko hono lavaki’i mo’oni ‘eni ‘o e totonu mo e mo’oni kuo fakahoko ‘e he ongo Minisitā ‘oku na ‘i he fatongia mamafa ‘o e fonua ko e pa’anga mo e lao. Kapau ko ha me’a fakafāmili ‘eni pea ‘oku toe fakaloloma ange ia ka ‘oku mahino mai ‘ena li’aki ‘a e mo’oni mo e totonu kae fakahoko ‘a e pango fakahisitōlia ko’eni. Ko e ha leva hono 'aonga 'o e ngaahi komiti 'a e Fale Alea heni? kapau koe founga 'eni 'a e kau memipa.

Na’e fakalongo ‘a e Tonga kotoa ‘i he teu ‘a paloti ko’eni pea na’e ‘i ai mo e ‘amanaki lelei ‘a e kakai ‘o e fonua ki he laumalie ‘o e temokalati fo’ou mo e Pule’anga ‘oku taku ko e Pule’anga ‘o e kakai ka na’e iku launoa kotoa ‘eni pea ’e ‘alu fakataha ‘eni mo e hisitōlia ‘o e fonua ki he pā‘angangalu.

‘Oku tangi mai si’i kau ngaue faka pule’anga kuo nau ngaue popula ‘i he pa’anga ‘oku si’isi’i kae tukuange ‘e he Pule’anga ‘o e kakai mo hono kau poupou ‘a e laukilu ke hao mo tau'ataina. ‘Oku fehu’ia heni pe ‘oku kei ngaue ‘a e lao pe ‘ikai?. ‘Oku kei totonu nai ke ngaue’aki ‘a e ngaahi me’afua faka-temokalati hange koe lipooti ‘atita?. Pe kuo taimi ke lele ‘aki ‘a e founga fo’ou kuo tau sio mata kiai ‘i he kuonga ‘o e sivilaise mo e temokalati.

‘Oku ‘i ai ‘a e tangane’ia ‘i he Hou’eiki Nopele pehē kia Vaipulu mo Manuopangai he tu’u kalikali ‘i he totonu mo e mo’oni pea tu’u ke ma’u he koe lelei mo e mo’oni ‘e ‘ikai puli ha taimi. ‘Oku ‘i ai ‘a e tui ‘oku totonu mo taau ke fakahoko ha ngāue fakalao he vave taha ki he kau memipa ‘o e Fale Alea na’a nau fili mo paloti ke ikuna ‘a e Pule Kovi mo e faihala ‘i he Pule Lelei mo e Mo’oni ‘i he fonua ‘oku tu’u ‘i ‘oseni.