Tangane Hon. Tevita Lavemaau E Ngāue Pea Ko e Sīpinga Lelei Ia Ki he Pule’anga ^Featured

‘Oku kau 'eni he tu’utu’uni fakapotopoto mo lelei mo’oni tatautefito ki he laumalie ‘o e fengāue’aki ‘a e Pule’anga mo e sekitoa taautaha ‘a ia ‘oku tu’uaki ko e (public-private sector partnership) pea ‘oku toe hā pe foki he siate folau ‘a e Pule’anga ki he mileniume.

‘Oku hā atu heni ‘a e tatau ‘o e tu’utu’uni ‘imeili koia.

‘Oku ‘uhinga ‘a hono viki'i 'o e tu'utu'uni ko'eni 'a e Minisitā he ‘oku ho’ata mai mei heni ‘a e laumalie ‘o e fengāue’aki fakataha mo e kakai mo e fiema'u ke fakahoko hono talanoa’i ‘a e ngaahi founga ‘e kau lelei ki hono langa 'o e fonua kae tumu’aki’aki 'aki ‘a hono langa ha vā fengaue’aki vāofi mo fefalala’aki ‘i he Potungāue mo e Pule’anga mo e kau pisinisi.

‘Oku ‘i ai ‘a e faka’amu foki ke ‘ilo ‘e he kakai ‘o e fonua ko e kau pisinisi ‘oku nau ha’amo ‘a e mamafa ‘o e totongi tukuhau pea ko’enau mo’ui mo lele lelei pea ko e matangi ange ai pe ia ‘a e tānaki tukuhau ki he lepa ‘a e fonua pea malavalava ai 'a e ngaahi fatongia 'o e Pule'anga ki hono kakai.

Ko e laumalie ‘oku fokotu’u mai ‘e he Minisitā ko’eni ‘i he’ene tu’utu’uni ko 'eni 'oku ho'ata mei ai 'a e toka'i mo e fetauhi'aki 'a e ngaahi vaha'a ngatae ka ‘oku ‘ikai koe tuli tēvolo mo e vave peke faka’ilo mo tukuaki’i 'a e kau pisinisi mo e ngaahi kautaha ‘i he ngaahi makatu’unga ‘oku te’eki ke fakamo’oni’i. 'Ikai ngata ai ka kuo 'osi leipolo'i (label) mai pe 'oku nau kākā 'o kau ai foki 'a hotau kāinga muli 'o hange koe kau Siaina.

Ko e tu’utu’uni foki ‘a e lao tukuhau ko e kau pisinisi ‘oku nau hū koloa ki muli kapau ‘oku ‘ova he pa’anga ‘e tahakilu ($100,000) ‘a e mahu’inga ‘o e koloa ‘oku nau hū atu pea ‘oku totonu leva kenau lesisita ke totongi ‘a e CT pe koe tukuhau ngaue’aki. 'I he taimi tatau 'oku 'i ai 'a e ngaahi pisinisi 'oku te'eki lesisita 'a ia 'oku 'uhinga kiai 'a e Minisitā.

Ko e me’a tatau mo e  ngaahi pisinisi ‘i he fonua ko’ene a’u pe ki he pa’anga ‘e tahakilu 'oku tanaki pea kuo pau ke kau ia ‘i he totongi tukuhau. ‘Oku ma’u foki ‘a e fakamatala falala’anga ‘oku lahilahi ‘a e ngāue atu ‘a e Potungāue ke faka’ilo pea fakahoko mo e ngaahi ngāue fakalao pea toki ‘ilo ki mui hili hano faile mai ‘e he ngaahi kautaha koia ‘a ‘enau  fakamatala tukuhau (tax return) ‘o ‘ilo ai ‘oku mole ‘a e ngaahi kautaha ko’eni ka kuo mao ‘a e fakamole ‘a e Pule’anga ki hono tā tikite ke fakahoko ‘a e ngaahi ‘eke fakalao.

‘Oku mahino pe foki ‘a e ngaahi kautaha ia ‘oku nau taumu’a pe kinautolu ke pa’usi’i ‘a e sisitemi pea ‘oku ‘ilo ngofua pe ia ka ’oku ‘ikai ke ‘uhinga ia kenau heka mai kinautolu he vaka ko’eni ‘oku ‘uhinga mai kiai ‘a e Minisitā pea ‘oku totonu pe hono muimui’i ke tautea’i kinautolu ‘o fakatatau ki he lao. ‘Oku ‘uhinga heni 'a e Minisitā ki he ngaahi pisinisi ‘oku ‘uhinga lelei (genuine) ‘enau ngaahi kole pea ‘oku nau totongi tukuhau lalahi mo hokohoko lelei 'a ia 'oku nau langomaki ki he ‘ikonomika ‘o e fonua.

Ko e fakatātā ke tau vakai kiai 'i he ngaahi ta'u ki mu'a atu ko hono faka’ilo ‘e he Potungāue Tukuhau ‘a e kautaha nai ‘e 10 ‘a e Palēmia Malōlō Dr. Feleti Sevele lolotonga ia na’e ‘ikai ke lele pe ngāue (operate) ‘a e ngaahi kautaha ko’eni. Na’e iku ‘o mole ‘a e pa’anga ‘a e Pule’anga ‘i he faka’ilo ko’eni hili hano faile mai ‘a e fakamatala tukuhau ‘a e ngaahi kautaha ko’eni ‘oku nau mole. 'Oku mahino pe foki kapau 'oku fakahu mai 'i he fakamatala tukuhau 'a ha kautaha 'oku lele mole pea 'oku 'atā leva ia mei he totongi 'o e ngaahi tukuhau.

Ko e fakatātā ‘e taha ko hono kole ‘e he ‘Akauniteni ‘a e ‘Alatini Fisheries ‘i he ngaahi ta’u ki mui ni mai ke ‘oange mu’a ha taimi ke faile mai ai ‘enau fakamatala tukuhau (tax return). Na’e 'ikai tali 'eni pea na'e 'asesi (access) ‘e he Potungāue ‘a e kautaha ni pea hili mai ai mo e fu’u tukuhau fakavalevale fakataha mo e totongi tautea mamafa mo'oni. Na’e ma’u foki ‘i he taimi ko’eni moha tohi hili ha kole ‘a e kautaha ko’eni ki he Chamber of Commerce ‘o fakahā mei ai pe koe hā ‘oku pehe’i ai ‘a e ngaahi pisinisi. Kaikehe na’e hili hano faile mai ‘a e fakamatala tukuhau ‘a e kautaha ko’eni ‘o ‘ilo ai ‘oku mole ‘a e kautaha ka kuo ‘oatu ‘a e fu’u ‘eke fakavalevale hili 'a e ngaue kiai 'a e Potungāue.

Ko e fakakaukau ko’eni ‘oku vaka mai ‘i he tu’utu’uni ‘a e Minisitā ko’eni ‘oku hā mai ai ‘a ‘ene taukei mo ‘ene ‘ilo ki he pa’anga mo e pisinisi pe ki he tauhi vā pea ‘oku fai ‘a hono faka’apa’apa’i ‘a e tu’utu’uni ko’eni he ‘oku natula fakapotopoto ke talanoa’i pea ōmai ‘a e Potungāue ki he kau pisinisi ke hōhōa tatau mo e Pule’anga ‘o e kakai pea langa ai 'a e fetauhi'aki  ngāue fakataha.

Kai kehe kuo kamata mafola foki ‘a e talanoa ‘o e tu’ut’uni ko’eni ‘a e Minisitā ko’eni pea ‘oku tokolahi ‘a e pisinisi mo e kau Politikale malōlō na’a nau ‘i he Pule’anga ‘oku nau poupou peseti ‘e 100% ki he ‘aliaki ‘a e Minisitā ko’eni. “‘Oku kau ‘eni he tu’utu’uni fakapotopoto mo’oni ‘oku fai ‘e Lavemaau pea 'oku totonu ke muimui kiai 'a e toenga”, ko e fakahā ia ‘e William Clive Edwards ko e Minisitā malōlō ‘i he Potungāue ko’eni.

‘Oku hā pe foki he tu’utu’uni ko’eni ‘a e Minisitā ke ta’ofi kotoa ‘a e ngaahi faka’ilo mo hono ‘ave ki he Fakamaau’anga faka Potungāue 'a e ngaahi faka'ilo 'oku kiu atu 'i he Potungāue kae ‘oua leva kene ‘uluaki vakai kiai mo fai ha talanoa mo si'i kau pisinisi.

Kaikehe ko e ngāue lelei kotoa pe ‘oku totonu ketau poupou kiai mo viki'i 'o tatau ai pe pe ‘oku kehekehe ‘etau tui fakapolikale he koe 'osi ange 'a e 'aho ko hotau fonua 'oku tau 'ofa ai.