Logo
Print this page

Mafai Faka Konisitūtone Tu'i Ke Ta'ofi CEDAW Pea Ke Fakafisi Palēmia: Faka'eke'eke Makehe mo William Clive Edwards Featured

William Clive Edwards OBE William Clive Edwards OBE

Nuku’alofa, 10 Siulai 2015. Na’e ma’u faingamālie ‘a e ongoongo ‘a e Nepituno ke fakahoko ha faka’eke’eke makehe mo e Loea Mataotao mo ‘iloa koia ko William Clive Edwards fekau’aki mo e kaveinga ‘oku lahi hono tālanga’i ‘i he fonua ni.

‘Oku fekau’aki foki ‘eni mo hono faka’ikai’i ‘e he Palēmia ‘a e tu’utu’uni ‘a e Tu’i mo e Fakataha Tokoni ke ta'ofi ha toe ngāue 'a e Pule'anga fekau'aki moe Konivēsio CEDAW.

Nepituno: Kuo fakata’e’aonga’i ‘e he Fakataha Tokoni ‘a e ngāue ‘a e Pule’anga Lolotonga fekau’aki mo e CEDAW, ko e hā ha’o vakai kiai?.

Clive Edwards: Ko Tonga ko e mafai fakahoko ngāue (executive power) ‘oku ‘i he Pule’anga mo e Palēmia ka ‘oku fiema'u foki ke fakama'ala'ala 'a e 'uhinga 'oku kau mai ai ‘a e Tu’i ki he kaveinga ko’eni. Ko e vakai kiai he ko e Konisitūtone ‘oku te’eki ke liliu. ‘Oku mahino lelei pea fakapapau’i  ko e ‘u talite fakafonua ‘oku ‘i he mafai ia ‘o e Tu’i mo e Fakataha Tokoni.

Ko e hoko mai ‘a e talite CEDAW kuo hanga ‘e he Pule’anga ia ‘o fai ‘a e ngāue koia pea nau hanga ‘o nono’o fakalao ‘a Tonga ni ki he me’a ‘oku ‘ikai ha’anau kau kiai pea ‘ikai fakafou ‘i he Tu’i.

Na’e hoko ‘eni hono ‘oatu ‘a e tohi tangi ‘a e kakai ‘e toko tahamano tupu na’e tohi tangi ‘i he’enau ta’efiemalie ‘i hono hanga ‘e he Pule’anga ‘o fakahoko ‘a e ngāue ta’efakapotopoto fekau’aki mo e Konivēsio CEDAW. Na’e mahino ai ‘oku ta’e fakalao ‘a e me’a ni pea ‘oku uesia ai hono kakai fakalotu, faka molale, faka tukufakaholo.

‘I he tu’unga koia na’e falahoko ‘e he Tu’i ‘a e fatongia na’e foaki kiate ia ‘e he Konisitūtone. Ko e me’a ‘oku hoko heni kuo holi ‘a Palēmia ia ke heu’i ‘a e mafai ‘o e Tu’i ‘aki ‘ene feinga ke ‘ave ‘a e mafai ‘o e Tu’i ki he kakai ‘a ia ko e to’onga ia ‘a e angatu’u.

Nepituno: Ko e Konivēsio ko e talite pe moia?

Clive Edwards:  ‘Oku ‘ikai toe veiveiua ‘oku tō ia ‘i loto pea ‘oku mahino tatau ki he loea kotoa ‘i mamani tukukehe ange ‘a ‘ene mahino lelei ‘i he Lao Fakavaha’a Pule’anga. Kapau teke ‘eke ki ha taha pe ‘oku ngāue fakalao ‘i he mamani ko’eni ‘oku mahino pe kiate ia.
 
Ko e Palēmia ‘oku Minisitā Ki Muli pea ‘oku fakaloloma ‘a e ‘ikai si’i mahino kiate ia ‘a e kupu 39 ‘o e Konisitūtone. Ko e ngaahi lakanga ki muli ‘oku fakalele ‘e he Potungāue Ki Muli ka ‘oku tu’utu’uni mei he mafai ‘o e Tu’i.

Nepituno: ‘Oku ‘i ai ha ngaahi lao ‘oku fekau’aki tonu mo e CEDAW ‘oku fiema’u ke fakahoko ha ngāue kiai kimu’a pea fakakaukau’i pe tetau fakamo’oni ki he Konivēsio ko’eni pe ‘ikai?

Clive Edwards: ‘Oku te’eki ke liliu ‘a e lao ki he fakatōtama, tukufakaholo, lao fakasōtoma, lao hia, lao kelekele mo e anga e tu’u ‘a e Konistūtone ki he Tau’atāina. ‘Oku fehu’ia ia heni ‘a ‘etau fakamo’oni lolotonga ia ‘oku ‘ikai tatau ‘eni mo e lao ‘o e fonua. ‘Oku toe fehu’ia pe ko ‘etau fakamo’oni ka tau toki liliu pe koe hā ha founga ‘oku nau fakakaukau kiai. Ko e ngaahi ‘isiū ‘eni ia ‘e fiema’u ke fakamo’oni’i kimu’a pea toki ngāue ‘a e Pule’anga ki he me’a ko’eni.

‘Oku ta’e’amanekina ‘a e feinga ‘a e Pule’anga ko’eni ia ke lele noa’ia pē ‘a e ngāue ia kae toki fai hano fakatonutonu ‘a ia ko e founga ia ‘oku fakaloloma pea ‘oku ngali pe ia mo e ngaahi fonua ‘oku pule’i fakakautau mo fakatikitato.

Nepituno: Ko e hā ha’o vakai ki he fakakaukau ‘a e Palēmia ke ‘ave ki he kakai kenau fai tu’utu’uni ki he kaveinga ko’eni?.

Clive Edwards: ‘Oku ‘ange’ange ‘a e tama he ta’ahine he ‘oku ‘ikai ke ‘i ai ha lao ki ha fili fakahāloto he fonua ni. Lolotonga ‘oku te’eki ke mahino pe ‘e tali ‘e he Fale Alea ke fa’u ha lao pehe ni kuo ‘ai ke ‘ave ia ki he kakai. Ko e taha ‘eni ha lea vale kuo fakahoko ‘e he Palēmia he ‘oku ‘oku ne fakahala’i ‘a e lau ‘a e Tu’i pea ‘oku fu’u fieme’a lahi.

Kuo a’u ‘eni ki he he Tu’i ‘ene kaka kiai lolotonga ia ‘oku fakahoko ‘ehe Tu’i hono fatongia fakatatau ki he Konisitūtone pea ‘oku tau monū’ia ‘i he ‘i ai ha fa’ahinga fokotu’utu’u malu ke hao kiai ‘a si’i kakai ‘o e fonua.

Nepituno: ‘E malava nai ke faka’ilo faka Fale Alea (impeach) ‘a e fa’ahinga ngāue hala pehe ni ‘i he ‘uhinga ko ’enau feinga ke to’o ‘a e mafai faka Konisitūtone ‘o e Tu’i?.
 
Clive Edwards: ‘Oku malava lelei ke lau ‘eni ko e feinga ‘a e Palēmia mo ‘ene Kapineti ke to’o ‘a e mafai e Tu’i kae ‘ave ia ki he kakai. ‘Oku ‘ikai toe veiveiua hono lau ‘eni ako e fakatupu moveuveu. Na’a nau fakahoko ‘a e ngāue hala pea tohi tangi ‘a e kakai pea fai ‘a e fale’i ki he Tu’i pea fakahoko ‘e he Tu’i hono fatongia he ko hono mafai.

Ko e tu’utu’uni mei he Tu’i mo e Fakataha Tokoni na‘e fakahoko ia ‘o fakatatau ki he lao ‘o e fonua pea ‘oku tau fakame’apango’ia he ko’eni kuo talamai ‘e he Palēmia ia ‘oku hala ‘a e Tu’i ia.

Nepituno: Ko e hā nai ‘a e me’a na’e totonu ke fakahoko ‘e he Palēmia kimu’a ke malu’i ia mo e fatongia pea ne toki fakahoko ‘a e fa’ahinga fakafepaki pehē ni ki he tu’utu’uni ‘a e Tu’i mo e Fakataha Tokoni?.

Clive Edwards: Ko e palopalema ia heni he ‘oku ‘ikai ke falala ia ki he fale’i fakalao mei he Pule’anga pea fakafou mai ‘i he kau CEO pea aofangatuku ki he Crown Law mo e ‘Ateni Seniale. ‘Oku ‘ikai foki koha me’a fo’ou ‘eni he ‘oku hokohoko ‘a e fehalaaki ‘i he ‘uhinga ko’eni talu mei he kamata mai ‘a e Pule’anga ko’eni.

‘Oku fakahoko pe ‘enau tu’utu’uni ia ‘a kinatutolu pea ko e ngalivale lahi ‘a e fonua ‘o tautautefito ki he’ene ‘ata atu ki tu’apule’anga ‘o hangē ‘oku lolotonga hoko he ngaahi ‘aho ni.

Ko e Sekelitali ki he  Kapineti ‘oku fu’u vaivai ‘i he hoko ‘a e ngaahi me’a pehe ni. ‘I he kuohili na’e lava ‘e he kau Sekelitali ki he Kapineti ‘o fakahoko ki he Kapineti ‘a e me’a ‘oku fakalao mo ‘ikai fakalao.

Ko e ‘aho ni ‘oku hangē ia ‘oku ‘ikai ha le’o mei he tafa’aki koia ke tokoni ki he Palēmia pea ‘oku mahino ‘a e vaivai’anga ‘o e tafa’aki koia. Tukukehe ange kapau ‘oku fakahoko ‘e he tafa’aki koia honau fatongia kae ‘ikai pe ke fie fanongo kiai ‘a e Kapineti ia.

Nepituno: ‘Oku ‘i ai ha me’a kehe teke toe fie lave kiai.?

Clive Edwards: ‘Oku ou toe fie fakamahino pe heni ‘a e me’a lalahi ‘e 3 hangē koia na’a ku lave atu kiai ki mu’a.

1.    Mafai ‘o e Tu’i
2.    Mafai fakatatau ki he lao ‘o e fonua
3.    Na’e totonu ke ‘ilo lelei ‘eni ‘e he Palēmia he koia ‘oku Minisitā ki Muli.

‘I he’ene pehe leva ‘oku totonu ke fakafisi leva ‘a e Palēmia he ‘oku ne mamau’i ‘a e lao ‘o e fonua pea ‘ikai kene ‘ilo ‘ene me’a ‘oku ne fakahoko ‘o ngali kovi ai e fonua mo e Tu’i. ‘Oku lahi mo e ngaahi fehalaaki kehe pea kuo lahi faufaua mo e loi pea kuo fe’unga hono taimi he Palēmia he ‘oku lahi ‘a e kakai ‘oku taau mo e lakanga pea ke haofaki’i leva ‘a e fonua.

‘Oku lahi ‘a e moveuveu ko ‘ene ta’e mahino’i ‘a e founga ngāue tukukehe ange ‘a ‘ene ta’efie’ulutukua ke tali ‘oku lahi ‘a e fehalaaki. ‘Oku ou fai ‘a e lea ko’eni he na’a ku tukupā ‘i he tohi na’a ku ‘ave ki he Palēmia ko e fatongia ko’eni hono vakai’i e fakahoko fatongia he tu’unga falatemokalate kuo pau ke fakatemokalate.

Kuopau ketau fakapapau’i ‘oku tau ngāue fakatatau mo e lao ke malu’i ‘aki ‘etau nofo pea kapau ‘oku ‘ikai pea ‘oku ‘ikai taau ia mo e temokalati.

Nepituno: Mālō ‘aupito ‘a e ma’u faingamālie pea ‘oku ‘i ai ‘a e hounga’ia ‘i he tukumai ho’o ngaahi fakakaukau ke tokoni ki hono fakamaama ‘a e ngaahi kaveinga ‘oku fekau’aki mo e Konisitūtone mo e Lao ‘o e fonua.

Clive Edwards: Mālō

Nepituno Media Online © 2015. All rights reserved.