Fasitu‘u Mei Pule‘anga (Propaganda) ‘a e Ongo “Crooked Amigos: Pī & Tē” ^Featured

Nuku‘alofa – Talu mei he “motuhi” ‘o e maea-kafa sio‘ata (fiber optics cable) ‘o e Ngaluopé ‘i he 20 Sānualí, 2019, mo ‘eku mahalo‘i e loi ‘a e ongo “Crooked Amigos” (amīkos: kaungāme’a ‘i he lea Spanish): Pīveni Piukala, talēkita Tonga Cable, pea mo Minisitā Tēvita Tu‘i Uata. Na‘a na tukuaki‘i ko ha ngāue faka‘auha lotokovi (sabotage), tokua ko ha vaka na‘a ne toho ‘a hono taulá ‘o motuki ai ‘a e maea-kafa sio‘atá.

Ko e fakamahalo eni he na‘e te‘eki ai faka-papau‘i ‘e ha fakamo‘oni mata, pē na‘e ma‘u ‘e ha faitā satelaite ‘o ha vaka lahi na‘e folau holo ‘i he vaha‘a tahi na‘e hoko ai ‘a e palopalemá. Ko ‘ena fokotu‘utu‘u fasitu‘u eni ke taki kuihi kitautolu he kuo na ‘osi palani ki he aleapau ngāue mo e Kautaha Kacific Broadband Satellite; pea kuo pau ‘e ma‘u ai ha‘a na pa‘anga.

[Ko e hā e lahi ‘o e pa‘anga totongi kākā (bribery) kiate kinaua ka e ‘omai ‘a e Kacific Broadband? Na‘e fakamatala mai ‘e he Papālangi sola mei muli kiate au na‘e feinga ke ‘omai ‘ene kautaha pisinisi ki Tongá ni ‘i he 2018. Ka e taliange ‘e Minisitā Tē ko e vavetahá pē ke fakahū mai ‘a e $10 miliona ki he ‘ene tohi pangikē ka e lava ia. Pea foki ai ‘a e Papālangí ki hono fonuá.]

Ko Pī na‘a ne kaiha‘asi ‘a e ngaahi koloa tekinolosia (intellectual property) ‘a e Shoreline, Ltd., ‘o fakatau ki he nusipepa Ko e Kele‘a ‘a ‘Akililsi Pōhiva – ko e Palēmia lolotongá. Foaki ai ‘e he Palēmiá e lakanga ngāue ko e Taukei Komipiuta kia Pī mo Sī (Siaosi Pōhiva) kena veteki ‘a e komipiuta ‘a e Potungāue Akó, ‘i he 2015 ka e faka-fetongi fo‘ou.

Kuo laka ‘i he laui-miliona (na‘á ku ‘osi fakafuofua ‘e laka ‘ihe $1 miliona) ‘a e fakamole ko iá mo e te‘eki fetongi faka-fo‘ou ‘a e ngaahi polokalama komipiuta tatau ‘a e Potungāue Akó. Pea kuo maumau ai ‘a e ako ‘a e fānauako tokolahi lolotonga ‘a e Minisitā Ako ‘a ‘Akilisi Pōhiva.

Ko e Minisitā ko Tē na‘e ‘ohake ‘e he Palēmiá ki he Poate TBC ‘i he 2017 peá ne palōmesi ke fakalakalaka ‘a e tu‘unga pa‘anga ‘a e Potungāue Fakamafola Leá he ko e tangata taukei mo e puipuitu‘a faka-pisinisi ‘a ia (‘oku ‘ifē ‘a e pisinisi ko iá ‘i he ngaahi ‘ahó ni?).

Kā na‘á ne fakangofua ‘e ia ke fakalele ta‘e totongi kotoa ‘a e ngaahi kemipeini Fale Alea ‘a e Paati PTOA. Na‘e hulu TV mo‘ui kotoa mai pea fakamafola Letiō Tonga kotoa, pea toe fakamafola tu‘o-ua mo tu‘o-tolu mai.

Lolotonga iá, na‘e hala‘atā ke ‘i ai ha faingamālie ‘o e kau kemipeini Fale Alea Tau‘atāiná ‘o hangē ko e ta‘e-totongi ‘a e Paati PTOÁ ‘i he me‘a ngāue faka-mafola lea ‘a e kakai ‘o e fonuá. ‘Ikai ko e ngāue kākā ‘aki ia ‘o e mafai ‘i Pule‘angá.

Lohiaki‘i Fakamatala Tekinolosia

‘I he ‘eku muimui‘i ‘a ‘ena ngaahi fakamatalá ‘o kau ki he motuhi ‘o e Ngaluopé ‘i he 20 Sanualí, na‘e ‘ikai fenāpaasi mo e ngaahi ngāue faka-tekinolosia ‘o e kuongá ni ‘o kau ki he maea-kafa sio‘atá. ‘Uluakí, ‘oku hāhāmolofia ke motuhi ‘a e maea-kafa sio‘atá ‘i kilisitahí.

‘Oku te‘eki ai hoko ha me‘a pehē ni ‘i māmani; talu ‘a hono fakatoka ‘o e 827 km (maile ‘e 514) mei Fisi ‘i he 2013; pea ko e kilomita eni ‘e 500,000 (maile ‘e 310,686) kuo fakatoka ‘e he Tata Communications, ‘oku kau ai ‘a e Tongá Cable, mo e te‘ekiai motuhi ia ‘i he kilisitahí. Manatu ko e kilisitahi loloto fika ua ‘a e Tonga Trench ‘i māmaní.

(1) Ko e maea-kafa sio‘atá ‘oku fakatoka ‘osi hono keli ‘a e luo ‘e he palau kilisitahi ‘o fakatokoto ai (vakai ki he ‘ata faitā ‘e 3) ke malu. ‘E faingata‘a ki ha taula ‘o ha vaka ke ne ma‘u faka-māta‘u (snag) ‘a e maea-kafa sio‘atá. Fakamatala ‘e Pīveni na‘e mita ‘e 100 (maile ‘e 62) ‘a e loloto ‘oku tokotoa ai ‘a e maea-kafa sio‘atá. ‘Oku ‘i ai nai ha vaka mo hono taula mālohi ke toho ‘a e maea-kafa sio‘atá ‘i he mita ‘e 100 (maile ‘e 62)? ‘Ikai ngata aí, ko e tokoto‘anga ‘o e maea-kafa sio‘atá ko e me‘a fakapulipuli ‘a e ngaahi kautahá ke ‘oua ‘ilo ki ai ‘a e kau folautahí.

(2) Uá, ko ‘ena fakamatala mai ‘o e fakaikiikí ‘o e maumaú tokua na‘e hokó ‘oku tatau mo ha‘a na lohiaki‘i ‘o ha fanga ki‘i valevale. ‘Oku ‘uluaki tata ‘e he palau vakauku ‘a e luo ke fakatoka ai ‘a e maea-kafa sio‘atá ‘i kilisitahi. [Vakai ki he ‘ata faitā ‘e 3 ‘oku ‘oatu ‘i hení.] Ko ‘ena fakamatala taumāta‘ú tokua ‘oku faingofua ke huka‘i (snag) ‘e he taula ‘o ha vaka ‘a e maea-kafa sio‘atá.

(3) Tolú, ‘oku mahalo‘i (allege) ‘e he fakatotoló ni ko ‘ena palani kimu‘a ke maumau‘i (sabotage) ‘a e maea-kafa sio‘atá ka e hoko ai ‘a hono ‘omai ‘a e aleapau mo e kautaha satelaite Kacific Broadband Satellites. Pea ‘oku kau nai ai ‘a e totongi faka-fufū kākā (bribery)?

Ko e fasitu‘u ko ‘eni mei Pule‘angá (propaganda) ‘a e ongo “crooked amigos” ko e ngāue kākā ‘aki hona mafaí (corruption).

Na‘e ‘osi palani pē ke ‘omai ‘a e aleapau ngāue mo e Kacific Broadband Satellite ‘osi ‘ena maumau‘i (sabotage) ‘a e maea-kafa sio‘atá.

‘E ‘ikai hoko noa‘ia ‘a e me‘á ni lolotonga ‘a e mo‘ui lelei pē ‘a e maea-kafa sio‘atá ‘i kilisitahi. Pea ko e fai hia eni ko e maumau lao ‘oku totonu ke fakatotolo‘i ‘o faka‘ilo ko e kākā‘i ‘o e kakai ‘o e fonuá.

END