Fakamo‘oni Talite CEDAW: Fie ‘eiki, Liukava‘i Mafai ‘o e Tu‘i; Taimi ke Faka‘ilo ke Kapusi ^Featured

Pea ko e toutou feinga ‘a e Pule‘anga ‘o ‘Akilisi Pōhivá ke fai mo kalusefai ‘etau tau‘atāiná, ko ia kuo nau ‘osi feinga ai ke liukava‘i ‘a e mafai ‘o e Tu‘í.  Ko ia kuo nau maumau‘i ‘a e Kupu‘i Lao #39 ‘o e Konisitūtoné ‘oku pehē, ko e Tu‘í pē ‘oka mōkoi ki ai, pea ‘e mafai ke fai e fakamo‘oni huafa ko iá.

Na‘e me'a ‘a e ‘Eiki Minisitā Fe‘ao Vakatā ki New York City ko e talafekau ‘o faka-vave‘i hono ‘ave ‘o e fakamo‘oni hingoa ‘a Palēmia ‘Akilisi Pōhiva kuo tali ‘e Tonga ‘a e Talite CEDAW. Ko e anga fie ‘eiki pea ‘oku nau feinga ke liukava‘i ‘a e mafai ‘o e Tu‘i. 

Pea kuo taimi ke faka‘ilo kotoa ‘a e Palēmiá mo ‘ene Kapinetí ke tuli kinautolu ki hala Pule‘anga. Ko e anga faka-fulikivanu eni ‘oku nau faí. ‘Oku ‘ikai ko ‘enau feinga pē ke tolongi kitautolu ki he lalo halanga-lēlué, ke molomoloki ai kitautolu, ka tenau fai ia ko ‘enau maanumanu pa‘anga.

Na‘e tala pōlepole ‘aki ‘e he Minisitā Laó - ko e Mēmipa ‘o e Kapineti - ko Sione Vuna Fā‘otusia ‘oku ‘i ai e “fu‘u pa‘anga lahi” ‘oku toitoi mai ‘i he CEDAW. Ko ia ‘oku mahino kiate au, ‘oku kau e maanumanu pa‘angá ‘i he ‘enau feinga ‘omai e CEDAW faka-vavevave‘í.

Mamafa ‘Uhinga Faka-lotú
Na‘e taki foki ‘a e Siasi Katolika Lomá ‘i hono ‘uluaki fakahā ‘e Katinale Sōane Mafi – taki ‘o e Katolika Loma ‘o Tonga mo Niuē − ‘i he māhina kuo ‘osí ‘oku ‘ikai kenau tali ‘a e CEDAW. ‘I he faka‘eke‘eke mo e Niuvākaí ‘i he uike kuo ‘osi, na‘e faka-mamafa‘i ai ‘e Katinale Mafi ‘a e faka-tu‘utāmaki mo e ta‘e faka-Kalisitiané ‘a e Talite CEDAW.

Na‘e fakamatala ‘e Katinale Mafi ko e fakatale‘i (rejection) ‘o e CEDAW ‘e he Katolika Lomá ‘oku faka-lūkufua ia ki māmaní. Pea neongo ‘oku tu‘uaki mai ‘a e mahu‘inga ‘o e malu‘i ‘e he CEDAW ‘a e tau‘atāina ‘a fafiné, ‘oku mahu‘ingaange ‘a e akonaki tuku-fakaholo ‘a e Tohi Tapú ‘o kau ki he ngeia ‘o e kakai fefiné. Pea faka-mamafa‘i ‘i he ‘etau tuku-fakaholo.

Pea ko ‘eni kuo fakataha ‘a e ngaahi siasi lotú ‘o lototaha ki he tu‘u ‘a e Siasi Katolika Lomá. ‘Oku faikehekehe ia mo e fakamatala ‘a e Pule‘anga ‘o ‘Akilisi Pōhivá na‘e fai ‘i Mā‘asi ‘o tala tokua kuo ‘osi loto ‘a e kau takilotú ke tali ‘a e CEDAW.       

Ko ‘etau mo‘ui faka-Tongá ‘oku mamafa kiate kitautolu ‘a ‘etau tui faka-Kalisitiané ‘o kehekehe ia mo e tui faka-lotu ‘a e ngaahi fonua lalahi tokolahi. ‘Oku mahu‘inga kiate kitautolu ‘a e;

(a) lotú ko ‘etau tui faka-Kalisitiané,

(b) mo hotau taki faka-fonuá (pule‘anga temokalati faka-tu‘i),

(c) pea mo hotau ngaahi anga tuku-fakaholó.

Ko e mo‘ui ‘a e Tongá kotoa ‘oku fu‘u mahu‘inga tēlē ‘a e ngaahi mālohi ni ‘e tolú. ‘Oku makehe atu pē ‘etau mo‘ui ‘aki ‘a e lotú faka-Kalisitiané. ‘Oku ‘ikai ke faka-‘apa‘apa‘i ‘a e Sāpaté ‘o e ‘Otua Kalisitiané ‘i ha toe fonua ‘i māmani ‘o hangē ko Tonga. Kuo hoko ia ko e lao ‘o e fonua, ‘a ia ‘oku tohi ‘i he ‘etau Konisitūtoné.

‘Oku poupou‘i mamafa ‘e he Tohi Tapú ‘a hotau ngaahi anga tuku-fakaholo ko e faka‘apa‘apa‘i ‘o ‘etau ngaahi fa‘ē, ‘a hotau tuofafiné, ngaahi mehikitangá, mo ‘etau ngaahi kui fefiné. Pea ‘oku faingata‘a ke mahino ia ki he kau muli tokolahi.

‘Oku ngali ko e anga faka-ono‘aho ia ki he kakai mulí, kā ‘oku kau ia ki he ngaahi me‘a mahu‘ingataha ki he Tongá. ‘Oku tau pōlepole ‘aki ‘a ‘etau fai-fatongia ki hotau hou‘eiki fafine.

Pule‘anga Temokalati Faka-Tu‘i
Ko e hā e mahu‘inga mo e mamafa ‘a e fā‘ūtaha ‘a e ngaahi siasi ‘i he ‘enau lototaha ke fakatale‘i, pē ko ‘enau fakafisi ke tali ‘a e Talite CEDAW, ‘o tatau mo e tu‘u ‘a e Siasi Katolika Lomá? Ko hono mahu‘ingá he ko e mālohi ‘o ‘etau tui faka-Kalisitiané.

Pea ‘oku nau poupou‘i ‘a hotau Pule‘anga Tu‘í ‘a ia ‘oku malu‘i ‘e hotau Konisitūtoné. ‘Oku ‘ikai ko Palēmia ‘Akilisi Pōhiva ‘oku pule fakaaoao ‘i hotau pule‘angá. Ko Tu‘i Siaosi Tupou VI ‘oku kei pule faka-kātoa ‘i Tonga ni kotoa, pea ‘oku ne maa‘imoa mo e “mafai faka-fisinga” (veto power) ‘o hangē ko e Palesiteni ‘Amelika.  

Ko hono ‘uhinga ia ‘oku faka-mafai aipē ‘e he Konisitūtoné ke fakamo‘oni ‘a e Tu‘í ‘i he ngaahi talite mo e ngaahi fonua mulí. ‘Oku anga faka-liukava ‘a e Palēmia mo ‘ene Kapinetí kenau faka-mafai ‘a e Palēmia ke fakamo‘oni ‘i he Talite CEDAW ko ‘enau liukava‘i ‘a e mafai ‘o e Tu‘í.

Kuo taimi ke faka‘ilo kātoa ‘a e Kapinetí mo Palēmia ‘Akilisi Pōhiva ke kapusi kinautolu ki lotohala pule‘angá.       

(Kuo hoko ‘a Sione A. Mokofisi ko e ‘Ētita ‘o e nusipepa fo‘ou ‘i Tonga ko e “Niuvākai-The Nuku‘alofa Street Journal.” Pea ko e Talekita ‘o e English-Journalism & Languages ‘i he Tonga International Academy. Na‘e ako ‘i he Ako Mā‘olunga Liahona; kuo ma‘u MBA pea ‘oku faka-kakato ‘a e pepa faka-totolo toketā DBA. ‘Oku pulusi ‘a e “Niuvākai” ‘i he lea faka-Tonga mo e faka-Pilitania. ‘Oku tufa ‘i Tonga, Nu‘usila, ‘Aositelelia, Hawai‘i mo ‘Amelika Lahi.)