Tali ki hono launga'i 'o e Tonga International Academy ki he Palemia ^Featured

Tonga International Academy
Hala Vaha’akolo
Haveluloto

‘Epeleli 23, 2016

Fekau’aki: Tohi Launga’i ‘o e Tonga International Academy (TIA) ki he ‘Eiki Minisita Ako, Samiuela ‘Akilisi Pohiva na’e fai ‘e Sione T. Mo’unga ‘i ‘Epeleli 4, 2016

Sione T. Mo’unga,

 ‘Oku fu’u lahi e ‘u tukuaki’i ta’emo’oni mo hono takihala’i ‘o e kakai ‘i ho’o tohi. ‘Oku matamata ‘oku ke taumu’a ki he konga ‘o e TIA ka ‘oku ‘ikai teke ma’u ha ngaahi tukuaki’i fe’unga ko ia ai neke ala fakalukufua leva ki he TIA ‘o ke kolosi ai e ngaahi laini toputapu ‘i he hisitolia ‘o hono matua’i e Ako mo e fie tokoni ‘oku kalusefai ai e mo’ui ‘a e kakai mamahi’i ako ‘oku nau mahu’inga’ia ‘i he Maa’imoa Ako pea mo e kaha’u ‘o Tonga. Kuou ‘ave ho’o tohi ki he Poate Talekita Pule ‘o e TIA mo ‘eku fokotu’u ke nau fakahoko ha fakatonutonu fakalao kia te koe mo kinautolu kotoa na’a ke pehe’ ‘oku mou kaungā launga 'a ia 'oku mau toe 'ilo pe ki he tokotaha 'oku tekemui heni.

Ko ho’o fakaongoongokovi’i ‘a e hingoa mo e ngāue ‘a Palofesa ‘Okusi Mahina ‘oku ho’ata mei ai ‘oku ‘ikai ha’o ‘ilo ki he hisitolia ‘o e kakai ako mo e kakai ne nau kalusefai ke paotoloaki e Ako ‘i ho tau fonua ni. Ko ho’o ta’etoka’i mo lau’i kovi’i a Dr. Viliami Lātu’ ‘oku ho’ata ko ho’o feinga ke tuku hifo e tokotaha ni lolotonga kuo ne ‘osi fakamo’oni’i hono tu’unga fakaako ki he taupotu ‘o e Ako pea ne ngāue’i foki ‘o ne a’usia ai e tumutumu ko e tu’unga lakanga Minisita ‘i he Kapineti. ‘Oku fu’u fiema’u ke ‘i ai ha ‘uhinga lelei ke tau ta’efalala ai ki ha ngāue fakaako ‘a ha kakai kuo nau ‘osi fakamo’oni’i kinautolu ‘i he mala’e ‘o e ako mo hono ngāue’i ‘o e ‘ilo mo e ako ‘o hange’ koia kuo ke tukuaki’i kimautolu ki ai.

Koe’uhi ko au na’a ku fokotu’u ki hoku kaunga’ ako mo ngāue ke mau kamata e TIA pea ko au ‘oku pule ako, pea ko au ‘oku ‘ikai ha’amou ‘ilo lelei ki ai, ‘oku ou fie ‘oatu pe ‘a e puipuitu’a ke tokoni ke fakatonutonu e ma’u ‘a ha ni’ihi kuo ke takihala’i ‘i ho’o tohi launga. Ko e me’a tefito ke mahino ko e ngāue ‘oku mau fai ‘i he TIA na’e ‘ikai ko ha tupukoso ka na’e fatu ia mei he ta’u ‘e onongofulu tupu kuo hili pea ko e kalusefai kaafakafa na’e fakahoko ‘i hono teuteu ‘o e fatongia ko eni ma’a e Fonua pea mo e Ako. Na’e ‘ikai ke mau nofonoa holo pe pea mau tu’u hake koe fokotu’u ‘apiako ka na’e fai e teuteu lahi ‘aupito ‘i he ngaahi ta’u lahi ke mau lava ‘o fakahoko e fatongia koe ni kuo mau pole ke mau fakahoko ma’ae lelei fakalukufua ‘a e Fonua pea mo e Ako.

Na’a ku tupu hake fakataha mo e ‘apiako ‘Atenisi ‘o u nofo pe ai kau ako ki he Ako Ma’olunga ‘o Tonga. Ko ‘Atenisi ko e fuofua ‘apiako ia ‘a e kakai ‘i Tonga ni na’e fokotu’u ia ‘e Futa Helu ‘i he 1963 ‘i he ‘api ‘o Uasi Halaholo ko Kau ‘i he Hala Laifone ‘i Kolofo’ou. Na’e ako a Futa ‘i he Ako Ma’olunga ‘o Tonga pea ne folau ‘o ako ‘i ‘Asitelelia ‘i he 1953-1961. Ko ‘ene taumu’a ako na’e ‘oange ‘e he’ene tangata’eiki, Siosaia Fatai Helu, kapiteni ‘o e Kolisi ko Tupou 1909, na’e to mo’ona ‘e Toketa Molitoni ‘a e hingoa ko e “Kapiteni ‘o e kau Kapiteni”, ke foki mai ‘o fokotu’u ha ‘apiako ‘o e kakai lolotonga foki eni kuo ‘osi ‘i ai e ngaahi ako ‘a e Pule’anga mo e ngaahi Siasi.

Ko kimautolu na’e fua folau ‘o ako ‘i muli mei ‘Atenisi, ko ‘emau misiona ke fakamo’oni’i ‘oku mo’oni e ako ‘oku fai ‘i Tonga ‘i ‘Atenisi. Na’e ikuna ‘e mau misiona pea hokohokoange ngaahi to’uako mei ‘Atenisi ‘i homau tu’a. Ko e tokolahi ‘o kimautolu na’a mau taumu’a ke mau foki mai pe ‘o tokoni ki ‘Atenisi he na’a mau tui ko e ngāue ‘aonga lahi eni ki he Fonua pea mo e Ako. (Fakatokanga’iange ko e ‘apiako ‘e 3 ‘i Tonga ni na’e fanau’i ‘e ‘Atenisi, VACIAR, Lo’au University pea mo e TIA). Na’e te’eki ke ‘i ai ha Poate ia ‘a e Pule’anga ‘o hange’ ko e TNQAB ‘i he ‘aho ko ia ka ke fakatokanga’iange ko e fuofua ‘Univesiti eni ‘i Tonga ni, ‘a ‘Atenisi, pea koe founga eni na’e fai’aki e ngāue ‘o ikuna ai e taumu’a ‘a ia na’a mau ‘ilo’i pea mahino kia kimautolu ‘a e taumu’a ngāue ‘a Futa mo ‘ene founga, loto mo e laumalie na’e fai’aki e ngāue. ‘Oku ‘ikai ha taha pe ngāue ‘oku haohaoa ngata pe ‘ia Kalaisi. ‘Oku mau ‘ilo ‘e kimautolu ‘a e ‘u me’a ke tānaki atu pea ko e ‘uhinga ia ‘oku mau vilitaki ai ke mau to’o e fohe ko eni.

Na’a ku toki ‘ilo pe ‘eau e TNQAB ‘i he ‘eku ngāue ‘i ‘Atenisi ‘i he 2012 pea na’a ku poupou leva ki ai ‘o a’u ki he’emau fokotu’u ‘a e TIA pea a’u mai ki he ‘aho ni. Na’a mau fengāue’aki mo e TNQAB ‘i hono fokotu’u ‘o e TIA ‘o ma’u ‘e mau lesisita ke hoko ko e ‘apiako ‘i he 2014. Ko e lesisita he taimi koia na’e 2, (i) lesisita ko e ‘apiako (ii) lesisita ke toka’i ‘a e ‘u polokalama ako. Na’e ‘i ai e ‘u fiema’u ke mau fakakakato kau ki ai mo e (ii) ka na’e te’eki ke mau lava ke fakakakato pea na’e to’o leva ‘e mau lesisita ‘i he ta’u kuo ‘osi pea ‘oku mau kei ngāue ki ai ke fakafo’ou. Na’a mau fakataha i ‘apiako ni mo e TNQAB ‘i Ma’asi 10, 2016 ‘o fakamahino’i e ‘u fiema’u ke mau fakakakato pea ‘oku mau lolotonga feinga ke fakakakato ‘a e ‘u fiema’u ko eni he kuo taha pe lesisita he taimi ni ‘o ‘ikai ke kei 2 ko e feinga ‘a e TNQAB ke fakafaingofua’iange ‘a e lesisita. ‘Oku ‘ikai faingofua ‘a e feinga lesisita pea ko e TIA ko e taha ia ‘o e ngaahi ‘apiako na’e fuoloa ‘e nau ngāue ‘i Tonga ni.

Ko e konga lahi ‘o e ‘u polokalama ako ‘oku faiako’i ‘i he TIA ‘oku ‘ikai faiako’i ia ‘e ha toe ‘apiako ‘i Tonga ni pea ‘oku tonu pe ke mahino hono ‘uhinga. Ko e hisitolia ‘o e Ako ‘oku pau ke tohi ai e TIA he ko ia na’a ne fua ‘omi ke ako’i ‘i Tonga ni ‘a e Fakatotolo Fakasaienisi ‘oku pau ke ngāue’aki ki ai e motolo fakasitatisitika/fika. Ko e Fika mo e Sitatisitika ma’olunga pea mo e lea fakakomipiuta ‘oku mau feinga’i ke fakava’e ‘i he TIA ke tulia’aki e taumu’a ko eni kae’uma’a ‘a e ngaahi mala’e kehekehe ko e malohinga ‘o e kau faiako ‘o e TIA.  

Ko e motolo langa ‘apiako ki he TIA ko ‘Atenisi he na’e ‘osi tesi’i pea fakamo’oni’i na’e ngāue lelei ‘aupito ‘o hange’ tofu ko hono liliu ‘e Dr. Molitoni ‘a e Q.E.D ko e A.N.F.F. (‘A ia Na’e Fai pea Fakamo’oni’i). Fakatokanga’iange ‘oku ‘ikai ko ha motolo Ako a ‘Etuate Lavulavu, ‘oku ‘ikai kau ia he ako, pea ‘oku ‘i ai hono mala’e totonu ‘o’ona ‘oku tonu pe ke lahiange ho’o ‘ilo ki ai ‘ia te au.

‘Oku ou fakaafe’i foki kimoutolu ki he TIA pe koha feitu’u pe te mou loto ki ai ke tau sio ki he kanoloto ‘o ‘e tau takitaha okooko pea ke fakaafe’i mai mo e kau faiongoongo ke nau tufaki ‘a e ola ke ‘inasi ai e Fonua.   

Faka'apa'apa Atu,

 
Helu (Dr. Siosaia Langitoto Helu)
Pule Ako TIA

cc: ‘Eiki Minisita Ako; TNQAB