“ Malo 'aupito Nepituno hono fakahoko mai 'a e ongoongo fakafiefia ka e to e fakamamahi. 'Oku fakafiefia ko e tu'uma'u 'a 'Eiki Minisita 'Aisake Valu Eke he MO'ONi ka e 'ikai ko e LOI ka e to e fakamamahi ko e to e fehekeaki 'a e PM mo 'ene PULE'ANGA ('oku fa'u'aki tokua 'a e kau Temokalati mo e Tau'ataina) he LOI ka e 'ikai ko e MO'ONI.
Na'e fakamahino lelei 'e 'Eiki Minisita 'Aisake Valu Eke 'a e 'uhinga na'e 'ikai kau ai he fili VONC ko e 'IKAI mahino 'a e fehangahangi he vaha'a 'o e MO'ONI mo e LOI he Tohi Fakahaloto Ta'efalala'anga (VONC submission) 'a e Kau Nopele ('o tukekehe pe 'a Nopele Ma'afu) mo e tokosi'i 'a e kau Fakafofonga 'a e Kakai ('oku taku ko e Kau Fakafofonga Tau'ataina 'a e Kakai) 'o makatu'unga he 'uhinga 'oku TA'EFAKALA'ANGA (non-confidence) ka e 'ikai FALALA'ANGA (confidence) 'O e pule mo e taki 'a e PM mo 'en PULE'ANGA.
Na'e fakamahino lelei he me'a 'a 'Eiki Minisita 'Aisake 'a e ngaahi ngaue ta'efalala'anga 'oku MO'ONI ka e 'ikai LOI he fakahaloto ta'efalala'anga 'o hange ko e ngaahi maumau lahi he ngaue ta'efakalao 'a 'Euate Lavulavu mo e ngaahi maumau lahi 'a e PM mo 'ene Pule'anga ki he ngaue fakalao 'a Looti Sevele mo e ha fua pea na'a ne to e me'a 'o pehe 'oku 'i ai 'a e me'a he fakahaloto ta'efalala'anga 'oku LOI ka e ikai MO'ONI 'a ia na'e 'IKAI ha fakatata ki ai.
Ko e fehu'i ki he 'Eiki Minista 'Aisake Valu Eke, "Ko e ha 'a e ngaahi me'a ko ia he fakahaloto ta'efalala'anga 'oku LOI ka e 'ikai MO"ONI? Ka 'oku 'i ai 'a e tui pau 'e matu'aki faingata'a fau ke kumi mo ma'u mo fokotu'u ha fakatata LOI ka e 'ikai MO'ONI pau ha ngaue he pule mo e taki 'a e PM mo 'ene PULE'ANGA 'o hange ko e lea malie 'a e kau Papalangi.
There is one thing that is certain, that the "Honourable Minister 'Aisake Valu Eke would be hard put to give a meaningfully and sensibly transparent, accountable, equitable and justifiable account of such things." Why? It is most probably there are merely no such things in existence!
'Oku faitatau heni 'a e ngaue 'o e ongo mafai 'e ua 'a e ngaahi mafai 'e tolu (three separation of major powers) he fonua 'a ia ko e Falealea mo e Fakamaau'anga ko e ongo me'angaue fakatemokalati hono vakavakai mo pukepuke (checks and balances) 'a e temokalati 'o hange ko e Fili Fakahaloto Ta'efalala'anga (VONC) 'o Fakamaau ai 'a e 'Eiki Sea 'o e Falealea mo e Fili Fakamaausula 'o Sea ai 'a e 'Eiki Fakamaau 'o e Fakamaau'anga. 'Oku 'ikai nai koe fatongia tefito 'o e Sea 'o e Falelalea-- 'o hange pe ko e fatongia tefito 'o e 'Eiki Fakamaau 'o e Fakamaau'anga -- ke fakapapau'i mo mapule'i 'oku nofo ma'u pe 'a e fehangahanga he vaha'a 'o e PM mo 'ene PULE'ANGA mo e kau Fakafofonga 'a e Nopele mo e kau Fakafofonga Tau'ataina 'a e Kakai he MO'ONI ka e 'ikai ko e LOI ke ma'u 'a e lelei 'oku lahi ma'ae kakai mo e fonua.
'Oku 'ikai nai ko e fatongia tefito ia 'o e 'Eiki Fakamaau he Fakamaau'anga -- 'o hange pe ko e fatongia tefito 'o e 'Eiki Sea 'o e Falealea -- ke fakamahino 'oku nofo ma'u pe 'a e fehangahangai 'o e ongo loea 'a e talatalaaki mo e taukapo ka e to e pehe ki he tu'utu'uni 'a e kau sula he MO'ONI ka e 'ikai ko e LOI ke ma'u 'a e lelei 'oku lahi ma'ae hia mo e kakai mo e fonua ka 'oku tonuhia mo e lelei 'oku lahi ma'ae hia mo e kakai mo e fonua ka 'oku halaia?
'Oku mahino mai na'e fakahoko lelei pe 'e he 'Eiki Sea 'o e Falealea hono fatongia ('o hange pe ko e fai 'e he 'Eiki Fakamaau he Fakamaau'anga) hono fakamaau mo fuatautau 'a e MO'ONI mo e LOI pea 'oku ha mai mei he ola 'o e VONC na'e KAUKAUA mo MALOHI pe 'a LOI ka e 'UIFI'AKAUA mo NGVAIVAI pe 'a MO'ONI neongo 'a e lahilahi MO'ONi he LOI 'o mahu'inga ange 'a e lelei fakataautaha (sio-mei-tu'a-ki-loto-kihe-kita; siokita) 'a e faakfofonga falealea he lelei fakatokolahi 'a e kakai mo e fonua (sio-mei-loto-ki-tu'a-mei-he kita; 'ofa kakai mo 'ofa fonua).
'Oku 'asi mai heni 'a e polopalema hono lau tokua ko e POLITIKI ko e KAKA mo e LOI ka e 'ikai ko ko e TONU mo e MO'ONI 'o ngaue'aki pe tokua koe me'angaue fakafilifalealea (used merely as a tool of political convenience and not a device of divine providence) ko e fakafofonga'i 'o e kakai mo e fonua fakalukufua pea ko e lava mo to pe ki loto falealea 'o mafuli 'otometiki pe ko e fakafofonga'i fakataautaha pe kita tokotaha!
'Oku tau fanongo atu ma'u pe ki he kau politiki he ngaahi fonua muli 'a e lea 'oku pehe ko e "walk the talk" 'a ia 'e ala lava 'o liliu faka-Tonga ko e "fai tatau 'a e tuhu mo e ngutu" 'a ia na'e 'ikai kau 'eni he lau he TUKUNGA (PROCESS) mo e OLA (OUTCOME) 'o e VONC na'a tau toki situ'a mei ai.
Ko e fehu'i leva 'eni, kuo matu'otu'a fe'unga nai 'a e kakai mo e fonua ke nau fakahoko 'a e fatongia faka-'Eiki Sea 'o e Falealea mo e fatongia faka-'Eiki Fakamaau 'o e Fakamaau'anga ke fakamaau mo fuatatau 'a e TONU mo e MO'ONI mei he KAKA mo e LOI he fili 'o e kau Fakafofonga Falealea he FILIFALEA ko e to e me'angaue mahu'inga mo ia 'e taha hono sivisivi mo filifili (checks and balances) 'a e kau Fakafofonga Falealea ki he Faleaalea mo e ngaahi kupu 'o e Temokalati (mo e Kepitalisi)?
'Oku tala ha kakai mo e fonua maama, ako mo lotu mo'oni ha kakai mo e fonua 'oku nau 'ofa he TONU mo e MO'ONI ka e 'ikai ko e 'ofa he KAKA mo e LOI.
Ko e tali 'o e fehu'i 'o pehe, 'oku 'a'au mo au pe pea mo kitaua pe foki.
Ka 'oku 'i ai 'a e 'uhinga lelei mo ta'ele'eli, 'oku tolonga mo tu'uloa ma'u pe ha kakai mo e fonua 'oku mohu he maama, ako mo e lotu ka e 'ikai masiva he maama, ako mo e lotu ko e hala ki he 'auha'anga ha kakai mo e fonua, 'o hange ko e folofola 'a Tupou I.
Malo mu'a Minisita 'Aisake Valu Eke 'a e ma'u maama lahi, ako mo'oni mo e lotu lelei 'o hoko ho'o to'a, 'ilo'ilo mo e poto fakapotopoto ko e tasipinga 'oku ke i falo mei he kau tufunga fonua Lo'au, Tupou I mo Salote Tupou III ma'a kitau tolu ko e kau faiva tauhifonua 'o e 'aneafi ki he 'ahoni kihe 'apongipongi! 'O mo'oni ai 'a e lea mavae malie 'a Talakaifaiki he'ene toka 'ia Tuna mo Fata 'i Ha'amoa: "Malie To'a, Malie Tau!" ”