Ngaahi pole 'o e Taialasisi (Dialysis) 'i Tonga: Dr. Sione Latu (Konga 2) ^Featured

'Oku tau faka'amu ange mai óku lahi e kií peesi óku tuku mai he Puleánga kae lava hono tokonií á e faáhinga koéni. Koe kií $20 million óku tuku mai ki he Minisita mo e CEO ke na fakapotopotoí áki hona lelei taha ki he lelei fakalukufua ‘a e toko 100,000 tupu ‘o e fonua.

‘Oku ‘i ai foki ‘a e faka’amu ke fakamahino ‘oku ‘ikai feinga ‘a e Potungaue Mo’ui ke tautoloi hano fokotu’u 'a e sevesi taialasisi ‘i Tonga ni ‘o hange koe tukuaki’i ‘oku fakahoko. Ko e me’a foki ia ‘oku hoko ‘oku faka’amu ‘a e Minisita ke fakahoko ha ngaue ki he me’a ni pea ke fakapotupotu tatau ‘a hono tokangaekina ‘a e mo’ui 'a e kakai 'o e fonua 'o fakatatau ki he ivi ‘o e fonua mo e malu mo ‘ene hokohoko lelei ‘a e fa’ahinga faito’o pelepelengesi ko’eni.

Ko e me’a ‘oku kole ‘e he Tonga Dialysis Foundation ke poupou'i (endorse) ‘e he Potungaue ‘a ‘enau ngaue mo ‘enau faka’amu ke fokotu’u ha sevesi taialasisi ‘i Tonga ni pea ‘oku 'ikai foki ke kovi 'eni. 'Oku mahino pe foki he taimi tatau ‘oku taumu’a ‘eni ke fakahoko ha feinga pa’anga pea ‘oku Pataloni heni ‘a e Tama Pilinisi Kalauni.

Ko e ngaahi kautaha tokoni hange ko e Siasi ‘o Sisu Kalaisi mo e Kau Ma’oni’oni ‘o e Ngaahi ‘Aho ki Mui ni tenau kau mai ‘okapau ‘oku poupou kiai ‘a e Potungue pea ke to’o ‘a e tute mo e CT mei he ngaahi me’angaue ‘e hu mai ke fakahoko ‘aki ‘a e ngaue.

‘Oku ‘i ai ‘a e hoha’a foki ‘a e Potungaue ki he negia ‘o e Tonga Dialysis Foundation (TDF) he koe sekelitali mo e tauhi pa’anga ‘oku toutou fetongi pe ia pea ‘oku faka’amu ‘a e Potungaue ke fakapapau’i ‘a e tafa’aki ko’eni he ‘e ngaue’aki ‘a e hingoa ‘o e Tama Pilinisi Kalauni 'a ia koe Pataloni foki ia kiha feinga pa’anga pea ‘oku faka’amu e Potungaue ke fakapapau’i ‘oku malu mo ‘ata ki tu’a ‘a hono ngaue’aki ‘o e pa’anga ‘e tanaki ‘o kau ai hano ‘atita’i.

‘Oku ‘i ai mo e hoha’a ‘a e Potungaue ki he tu’u ‘a e fa’ahinga ngaue ko’eni ki he kaha’u pe ‘e malava ke hokohoko lelei atu pe ‘ikai. Kapau ‘e kau mai pe ‘a e Siasi ‘o Sisu Kalaisi mo e Kau Ma’oni’oni ‘o e Ngaahi ‘Aho ki Mui ni kiha ta’u nai pe ‘e 3 pea koe ha leva ‘a e hoko atu?. 

Ko e fa’ahinga poloseki pehe ni ‘e fakamamafa ia ‘i he ngaahi kautaha ‘oku nau fo’u ‘a e faito’o mo ‘enau ‘ofa ke foaki mai ‘a e ngaahi faito’o ki he taialasisi ‘oku ofi ke ‘osi hono ‘aonga (expire). Ko e fakakaukau foki ko’eni na’e fakafou mai ia he alea ‘a e taha ‘o e kau talekita ‘o e TDF pea mo ‘ene kau toketa ‘i ‘Amelika pehe foki ki he ngaahi kautaha fo’u faito’o ‘o hange koe Baxter ‘i ‘Amelika.

‘Oku malo si’i feinga ‘a e talekita mo e faka’apa’apa lahi kiate ia ka ‘oku mahino mai foki ‘oku ‘ikai ha palani kene poupou (back up) ki he ngaue ‘oku teu fakahoko. Ko e palopalema lahi foki ia ‘oku fehangahangai mo e taialaisi (peritoneal dialysis [PD] koe toe hu ki he sino ‘o e tokotaha ‘oku taialasisi ha fa'ahinga siemu (infection).

Kapau ‘e uesia ‘a e tiupi ‘oku fakahoko ‘aki e ngaue pea kuo pau ke to’o ia ‘i ha uike nai 'e 4 kimu’a pea toki fakahu ha tiupi fo’ou. ‘I he’ene pehe leva kuopau ke fakahoko leva ‘a e fa’ahinga taialasisi ia ‘e taha ‘oku ‘iloa ko e haemodialysis - HD pea ‘oku fakahoko ia ki he toto ‘i ha taimi pau ke fakapapau’i ‘e kei mo’ui pe ‘a e mahaki. ‘Oku ‘ikai foki ke ho’ata mai ha me’a pehe ‘i he palani ‘a e TDF. ‘E ‘ikai malava ke fakafolau ha mahaki ‘i ha uike ‘e 4 ki Nu’usila ke fakahoko ai e ngaue ko’eni he ‘oku fakafuofua ‘a e totongi ki he pa’anga Nu’usila e 12,000 NZD ki he tokotaha.

Na’a mau malava ke fakahoko ‘a e ki’i savea fekau'aki mo kinautolu ‘oku fokotutua he mahaki fekau’aki mo e kofuua pea fakahoko mo e ‘a’ahi ki he ni’ihi ‘oku fokoutua he mahaki suka pea ‘oku mahino mai koe hoha’a lahi taha ki he taimi 'oku huu ai 'a e siemu (infection). Ko e fa’ahinga taialasisi koe peritoneal dialysis [PD] ‘oku houa ‘e 16 pea ‘oku tu’o 4 he ‘aho.

‘Oku palani foki ‘a e TDF kiha kiliniki ‘e fakahoko ai ‘a e PD ka ‘oku ‘ikai foki ke tau ‘amanaki ‘e mavahe houa ‘e 16 ha mahaki mei honau ‘api ‘i he ‘aho pea ‘i he ‘aho ‘e 7 he uike. Ko e fa’ahinga fokotu’u ko’eni tapu ange pe moia ‘oku ‘ikai malava ia ke ngaue ‘i hono ‘ai mahino.

Ko 'ene tu'u foki ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi nofo’anga ‘o kinautolu ‘oku nau si'i fiema’u ‘a e taialasisi ‘oku ‘ikai ke ‘iha tu’unga fakafiemalie. ‘Oku ‘ikai koha siolalo ‘eni pe ko hono tukuhifo ‘a e tu’unga ‘o e nofo ka ‘oku fu’u faka’ofa ‘a e ngaahi nofo’anga ia he ngaahi ‘api ‘e ni’ihi pea ko hono fakahoko e taialasisi ‘i he ngaahi ‘api nofo’anga ko’eni ‘oku fu’u fakatu’utamaki pea faingata’a.

‘E kehe foki ‘a kinautolu ‘oku ma’u ‘enau pa’anga he ‘oku nau nofo he ngaahi ‘api lelei mo ma'a pea ‘oku ‘ea konitisoni (air condition). ‘Oku palopalema he ‘oku ‘ikai pehe kotoa ‘a e ngaahi ‘api nofo'anga 'o e kinautolu 'oku nau fiema'u 'a e taialasisi ‘i Tonga ni.

‘Oku ou fie fakaha pe foki heni ‘a e tu’utu’uni kuo fakahoko kiate au ke fale’i ‘a e TDF ‘oku nau tau’ataina ke fokotu’u ‘enau kiliniki taialasisi fakataautaha ‘o hange ko ‘enau taumu’a ka ‘oku fu’u faingata’a ke poupou’i ‘e he Potungaue Mo’ui kae ‘oua leva kuo solova ‘a e ngaahi kaveinga ‘oku ou lave atu kiai ‘i ‘olunga.

‘Oku fie tokoni a e Potungaue ke fakahoko ‘a e ngaahi poupou mo fale’i faka tekinikale ‘i he tu’u he taimi ni ‘oku mahu’inga ke ‘uluaki fakapapau’i ‘oku malava ha ngaue ki he ngaahi kaveinga 'oku hoha’a kiai ‘a e Potungaue.

‘Oku fiema’u foki ‘e he TDF ‘a e poupou ‘a e Potungaue kae fakahoko ha feinga pa’anga ‘i he fonua pea ke kau mai kiai ‘a e ngaahi kautaha tokoni. ‘I he’enau fokotu’u mai (proposal) ‘oku pau ke totongi ‘a e $50,000 ki he taha ‘o e kau talekita koe totongi konisaluteni (consultancy fee).

Koe me’a ia ‘oku hoha’a kiai ‘a e Potungaue ko’ene kau atu kiha poloseki ‘oku fakapa’anga ‘e he kakai (public funding). Fakatatau ki he fokotu’u ‘a e TDF, ko e tangai lita ‘e 2 ki he taialasisi ‘oku pa’anga ‘e $16 ‘a ia ko e tangai ‘e 2 ki he ‘aho ‘oku pa’anga ia $32 he ‘aho/$224 he uike/$872 he mahina. Koe pa’anga lahi mo'oni ‘eni ki he ngaahi faimili tokolahi ka ‘oku ala malava pe ‘e he ni’ihi.

Koe ‘avalisi ‘a e mo’ui ‘a kinautolu ‘oku fokoutua he suka pea toe taialasisi ‘oku laka hake pe he ta’u ‘e 2. Ko e ngaahi sevesi fekau’aki mo e mahaki mafu ‘oku fiema’u ke fakalakalaka’i he koe tupu’anga ia ‘o e pekia ‘a e tokolahi. Kapau leva ‘e fakahoko ha ngaue fakafaito’o ki heni mo hono ngaahi fakamole ‘oku ‘eveeva atu ia he pa’anga Nu’usila ‘e $22,000 ki he tokotaha.

Ko e katoa ‘o e ngaahi sevesi ke tokangaekina ha mahaki ‘oku ‘i ha tu’unga fakatu’utamaki ‘oku fiema’u e pa’anga lahi kiai ka ‘e ikai ketau tokanga pe kihe taialasisi pe kae li’aki ‘a e toenga. ‘Oku totonu foki ke kau ‘eni hono fakakaukau’i lahi ‘i he fokotu’u (proposal) ‘a e TDF.

‘Oku ‘i ai ‘a e talamonu ia heni ki he feinga oku fakahoko ‘e he TDF pea ‘oku nau tau’ataina pe ke fakahoko ‘eni he koe taumu'a tokoni ka 'oku lahi hono ngaahi pole pea 'oku totonu ke tau talanoa mahino kiai pea ke 'ilo kiai 'a e kakai 'o e fonua. ‘E tokoni pe foki ‘a e Potungaue ia ‘i he ngaahi me’a fakatekinikale kapau ‘e solova ‘a e ngaahi ‘isiuu ‘oku ha atu ‘i ‘olunga ka koe tu’unga ‘o e Potungaue ‘e ‘ikai malava kenau poupou’i kakato ‘eni.

‘Oku ‘i ai 'a e fakaámu pe é ngali mahino atu á e tuúnga óku tuú ai e Potungaue pea 'oku mole ke mama'o ha taé fietokoni ka ‘oku fiema’u ha poloseki ‘e ‘ata ki tu’a, tali ui pea malava ke hokohoko lelei ki he kaha’u ka e toki malava ke fakahoko hano poupou’i kakato.