Logo
Print this page

Me’a ‘a e Palēmia Lotu Fakafeta’i Fakatahataha ‘a e Ngāue Fakapule’anga 2016 Featured

Palemia 'o Tonga Samiuela 'Akilisi Pohiva Palemia 'o Tonga Samiuela 'Akilisi Pohiva

Nuku'alofa, 13 Sanuali 2015. Ko e tatau 'o e Me’a  ‘a e  Eiki Palēmia’,  Hon.  Samuela.  ‘Akilisi  Pohiva, ‘i he Ouau Lotu  Fakafeta’i Fakatahataha ‘a e Ngāue Fakapule’anga’ ki he  2016, ‘i he  Holo , Fakamanatu ‘o Kuini Salote, he ‘aho  12  ‘o  Sanuali,  2016 , 9.00  a.m.

Ko e  ngaahi  fakatapu’ ē, kuo  kakato  hono  aofaki’,  pea ‘oku  ou  kole  ke u hūfanga ai, kae ‘atā  mu’a  ke  ‘oatu ha ki’i  talatalaifale,  ‘i he fakatu’amelie, ke ‘apa’apa ngofua ai, ‘a hono   kinikini   mo fakatoka - mei - ‘ulu,   ‘a e  tōta’uu, pea mo  hotau  hala fononga, ki he 2016.

‘Oku  ou  tomu’a tuku ‘a e kolōlia’ ki he Toka – i – Ma’ananga’,  ‘i he taulama hao mo e  tali lotu ‘oku tau a’usia ai, ‘a e kamata‘anga ‘o e ta’u ngāue fo’ou’ ni. ‘Oku ‘i ai ‘a e fakafeta’i ‘i he mata’ikoloa kuo tō mei Ha’a Moheofo’, ‘o ‘aloua mo  e falala  mo  e fili  ‘a  e kakai  ‘o  e   fonua’,    kuo   lavengamālie  ai ‘a  e pule’anga’ ni,  pea  mo e  kakai  ‘o  Tonga’.

‘Oku  ‘oatu  ‘a e fakamālō    lahi   ki he ‘Eiki  Tokoni  Palēmia’  mo e Hou’eiki Minisita ‘o e  Kapineti’,  ‘Eiki Sea’ mo e Hou’eiki  Fakafofonga ‘o e  Fale Alea’, Tu’i  Fakamaau  Lahi’,  Sekelitali  Pule  mo  e Sekelitali  ki he Kapineti’,    Lord Chamberlain,    Faifekau    Faka  – Tu’i’,  Kau    Komisiona  ‘oe  Ngāue    Faka- pule’anga’ (PSC) pea mo e Ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga’ (PE), kau ‘Ōfisa Pule   Mā’olunga’ (CEO) kotoa, pea mo kimoutolu ‘a e   kau   ngāue   faka - pule’anga’  hono  kotoa, ‘i he ‘otu Tonga’ ni, mo muli  na  foki,  pea  pehē  ki he  Kautaha ‘a e Kau Ngāue  Fakapule’anga’  (PSA), Kautaha ‘ae Kau Faiako Tonga (FITA)   mo e  Ngaahi  Kupu  Fekau’akii,  tu’unga ‘i he ngaahi  fatongia kaafakafa kotoa pē, kuo lākai mo fakakakato, ‘i he 2015,  pea  mo e laumālie uouangataha  na’e malava ‘akii. Sino e me’a, ‘oku  ou  puke  ‘a e  faingamālie’  ni,  ke  fakafe’iloaki  atu  ‘a e fakakaukau  tatakii (theme).

“KO E  KĀNOKATO  E  FA’UNGA  PULE MA’A TONGA’.”

Kuo lava e ‘uluaki  ta’u e fakahoko  fatongia  ‘a e Pule’anga  ‘oku taku ko e ‘uluaki pule’anga fili ‘e he kakai. Ko e ngaahi to’o fatongia kotoa ne tau feia ‘oku lava ke fai hano sivi’i mo hono fua tautau ‘e he kakai ‘o e fonuaa pea mo ‘Ene ’Afioo mo e Hou’eiki ‘o e fonuaa.  Ko hono ola ‘o e fuatatau koiaa, ko e me’a faka fo’ituitui ‘a hono vakai’I ‘etau fua fatongiaa. Ko e Pule Lelei ko e me’afua  pe  ko  e  kapasa  ia  na’e  tulifua  ki  ai  ‘etau  folauu,  ke  a’usia  ‘etau visonee.  Ko e me’afua tatau tetau hoko atu mo ia ‘i he ta’u nii.

Ko e fehu’ii, ‘E anga fefe ha’atau a’usia ‘etau visonee? Ko e tuku fonua ki Langii ‘iate ia pe ‘oku ‘oku tu’u fehu’ia ka ‘ikai fakava’e ‘aki ‘a e policy langa faka’ekonomika pau taha mo tu’uloa na’e talaki ‘e he ‘Otuaa, ‘i he ngoue ‘Iteni ki he ‘uluaki  matu’aa.  Hili hono  mauma’u’i  ‘e he’etau  ‘uluaki  matu’aa,  ‘a e tu’utu’uni  ‘a Sihova.  Na’a  ne  folofola  ‘o pehe,    “‘Atama  teke  kai  e ma  he kakava ho mata.”   Kuo fakamo’oni’i fakafo’ituitui, fakafamili, fakafonua mo fakamamani lahi ‘a e tukupa ko ia. Ko e polisi faka’ekonomika pau taha ia mo tu’uloa ‘oku ‘ikai ako’i ‘i ha ‘univesiti.

‘Oku ou ma’u ‘a e loto lahi kau vahevahe atu ‘a e konga ‘o ‘eku visone ki he me’a  ‘e  hoko  mai  ‘i  he  kaha’u.  ‘Oku  makatu’unga  ‘eku  visone  ‘i  he  tala tu’utu’uni pe polisi langa faka’ekonomika  na’e talaki ‘e he ‘Otua ‘i he ngoue ‘Iteni. Ko ia, pe ko kinautolu pe te ne tafi pupuha mo ngaue’i   malohi hono taleniti, ko ia ia te ne ‘inasi ‘i he ngaahi tapuaki ‘a e ‘Otua. Ko ha pule’anga ‘e ngaue  malohi  hono  kau  taki  fakataha  mo  e  kakai,  ‘o  hange  ko  ia  kuotau fanongo ki ai, ko e pule’anga malohi ia, longomo’ui mo kaukaua.

Ko kitautolu ko e kau sevaniti sivile. Ko hotau fatongia ketau hoko ko e kau sevaniti tonunga, faitotonu, ngaue faka’utumauku mo anga faka to-ki-lalo. Pea ki he kau minisita, ketau hoko ko e kau taki mateaki li’oa, faitotonu, angama’a mo  falala’anga.  Kapau  he  ‘ikai  tetau  ngaue  malohi,  teatau  hoko  ko  kakai ‘aunofo ki he fonua na’e nofo ai ‘etau fanga kui tukufakaholo mei he kuohili. Kuo ‘osi hoko ‘o tau mamata kotoa ki ai.

‘Oku mahu’inga foki ke maau ‘a hono fokotu’utu’u e ngaahi naunau ki hono tau’i e faihala ‘I he fa’unga pule ‘oku ne faka’ai’ai hotau natula siokita katau vilitaki ki he lelei fakatokolahi ‘ae kakai hotau fonua.
 
“ ‘Io,  ‘oku ‘ikai ha to’a ‘e tu’u tokotaha!.”Pea ko‘etau fekau’aki’,ko e uho ia ‘o e fa’unga liliu, ke toe leleiange,  ‘ae  tūkunga  ‘o  ‘etau mo’ui’. ‘Oku  mahu’inga  ke  tau  fuofua  ‘ilo,  ko  e  ‘Otua’,    ko  e  mu’aki  ia  ‘o  ‘etau fiema’u’,kā ‘i he taimi tatau,‘oku mātu’aki fiema’u,‘a ‘eta fekau’aki’. ‘E‘ikai mahu’inga-mālie  ‘a e mo’ui’, kapau ‘e ‘ikai,   ke ta fefua’aki ‘a   hota   ngaahi fatongia’ mo hota mafasia’. Kuo pau ke ta fepoupouaki, he langa hake ‘o e mo’ui’, kae’oua, kuo tanupou ha makatu’unga kaukaua mo tu’uloa, ma’a hotau fonua’.

‘I he a’u ‘a Tonga ki he kolosi’anga ‘o e liliu faka – politikale’, ‘oku totonu leva ke tau ki’i tu’u,   ‘o vakavakai holo,   mo fakafanongo, pea toki ‘alofaki hotau vaka kihe langa fakalakalakafaka–sōsiale’ mo faka - ’ekonōmika’.

‘Oku taau   ke   malava   hano fua, ‘ae nga’unu ‘o ‘etau fakalakalaka  faka - ’ekonōmika’ pea mahu’inga ke fai leva ‘a hono tokangaekina’. Kā ‘i he tu’a  ‘oe ‘esia e ngaahi mata’i fika tu’upau’, ‘oku tukuloto’i pea fūfūnaki ai, ha ngaahi tefito’i  tui  (values),  tefito’i  ‘ulungaanga   (attitudes),mo   e  ngaahi  poutuliki (pillars), ‘aia ‘oku fiema’u ke fakaloloto mo paotoloaki, ‘e he pule’anga’, siasi’, fāmili’, mo hotau akonekina’, mo e taukei’.

Koe  Lotu  Faka  -  Kalisitianeʹ  moe  ngaahi  tui  fakalotuʹ  fakalūkufua,  koe  ivi tākiekina mālohi taha ia, kuo laui ta’u mo hohoko, ‘a ‘ene fakafuo ‘a e ngaahi mo’ui’ mo e fakalakalaka ‘a e kakaiʹ.  Ko e a’usia ni ‘oku ‘ikai ‘a  Tonga pē, ka ‘oku a’u ki he tapa kehekehe ‘o e kolope’, ‘o hangē ko ia ‘oku fakamo’oni’i ‘i he tatala ‘o honau hisitōlia’. Pea ko ‘etau tefito’i tui’ mo hotau tefito’i ‘ulungaanga’, ‘oku fakafuo ia ‘e he ngaahi tefito’i makatu’unga  (institutions),hangē  koia ko hotau pule’anga’, siasi’, fāmili’ mo eta’au‘o e ‘ekatēmika’.

Ko e anga fakafonua’, tukufakaholo’,  moe anga ‘etau mo’ui’ koha ngaahi ivi tākiekina  ia  ‘o  hotau  ngaahi  ‘ulungaanga’.  ‘Ihe  ‘etau  nofo  fakatahaʹ  mo fe’inasi’aki   ‘ihe  ngaahi  a’usiaa,   pea  na’a  moe  fefiohi  ‘ae  ngaahi  anga fakafonua’, kuo fakamo’oni’i,‘oku hiliō ‘ae ivi mālohi makehe ko ia’. ‘Oku hangē eni koe fo’i fika fakatātā ‘oe taha’ (1) tānaki moe taha’(1) ‘o ma’u ai ‘ae tolu’(3).
 
‘Io, ‘oku ola lelei ange ‘a ‘etau ngāue’. ‘i he taimi ‘oku tau feongoongoi  mo kafataha ai’, ‘i hono fakahoa ki he tānaki fakataha, ‘o ‘etau ngaahi ngāue’fakafo’ituitui.

Ko e kakala ‘oku tangitangi, ‘i he fakakaukau tataki (theme) ‘o e “Kānokato e Fa’unga Pule ma’a Tongaʹ”ko e ‘elito ia ‘o hotau fakalelei’anga’. ‘Oku ‘i ai ‘a e fiema’u ke tafe touliki ‘a e fetu’utaki’, ‘i he vaha’a ‘o e ngaahi sekitoa’ mo e ngaahi ngāue’anga’, ‘i hotau Pule’anga ‘Ofeina ko Tonga’. Pea ‘oku ‘i ai ‘a e uki, ke tau ‘oatu mu’a ‘a hotau lelei taha’, ke tafe touliki ‘i he fe’inasi’aki’ moe fetu’utaki’, ke lavemonū  ai ‘a  ‘etau fānauu, mo e ngaahi to’utangata ka hoko mai’.

‘Io, na’a kuo taimi ke tau hiki mei hotau tūkunga  lolotonga’, ki ha Tonga ‘oku toe  lelei  ange’,  ‘i  he  tapa  kotoa  pē.  ‘Oku  totonu  ke  hoko  ia  ko  ‘etau  fili fakalūkufua  ke  fai  pehē.  Tauange  ke  hoko  hotau  tukufakaholo’  ko  hotau laukau  ‘anga,  pea  ke  tau  solova  ‘a  ‘etau  palopalema’,  ‘o  ‘ikai  ko  e  hanu, lāunga, tukuaki’i,  pe kumi hūfanga.  ’Ofa ke tau tokanga  ki he ‘etau ngaahi palopalema’ fakalūkufua, pea fekumi ki ha ngaahi solova ’anga.‘Oku  ‘i ai  foki ‘a e  uki,  ke  tau  tali mu’a  ‘a hotau  takitaha ui, pea tau laka  atu  he  hala kuo  tofa’,  ki he lelei ma‘a hotau fonua’.

Kuopau ke tau fakamo’oni  ko ‘etau ngaahi palopalema’,  ko ho’o tautolu pē fo’ui, pea tau ‘ilo pau ko hotau fatongia’ ke solova. Kuopau ke tau tali ‘a e nunu’a, ‘o ‘etau ngaahi ngāue’, kae toki lava ke tau a’u ki he tu’unga ‘oku tau kakapa ki ai’.

Ko e tō   nounou ‘i hono ‘ikai tali ‘a e mo’oni’, te tau fe’ao ai pē mo e loii. Kuopau ke tau tukupā, ke ngāue ki hono solova’ ‘o ope atu ‘i he tukunga ‘oku tau ‘iaii, ‘ihe lolotonga nii.  Pea ‘i he ‘etau fai ia’, ‘oku taau ke tau vete ‘a ‘etau ngaahi fehalaaki’,‘i he taimi pē ‘oku hoko ai’. ‘Oku pau ke tau kumi ivi ke tau ako ke fakamolemole ‘o ‘ikai koe’uhi’pē ko kitautolu, kā ke tau utu foki ‘a e ngaahi monū’iaa, fakalūkufua. Hē  ka ‘ikai ha fakamolemole, ko ‘etau tūngia ia ‘a e hala fakakavakava, ki he ngāue fakataha’. ‘Oku pau ke tau mapule’i, ‘a e lea kotoa pē ‘oku tau he’aki, ke tō loto pē, ‘i he fakangatangata ‘o e ‘ikai ke siokita’ pe lotokovi’.  ‘Oku pau ke tau anga fakatōkilalo mo lotoma’u ‘o ‘ikai ke hīkisia, mo fie’eiki.

‘Ofa ke faiteunga kitautolu kotoa,‘aki ‘a e ngaahi naaunau ‘o e lavame’a’, ‘aia na’e  taukave’i  ‘e he taha  ‘o e kau  mataotao  ‘iloa,  na’a  nau  fakatoka  ‘a e makatu’unga  ‘o e Pule’anga  Temokalati  ‘o ‘Amelika’,  ko Benjamin  Franklin, ‘aia ‘oku  pehé:-   ko e:anga fakama’uma’u, natula fakalongolongo, maau, lotoma’u, fakapotopoto, fa’a ngāue, anga mo’oni, fakamaau totonu, mapule’i kita, ma’a, nonga, anga ma’a moe anga fakatōkilalo. Pea ke tau hinoi’I ‘etau ngaahi tō’onga’, na’e tupu mei ai hotau ngaahi ‘ulungaanga’, kae lava ke   a’usia ‘a ‘etau ngaahi taumu’a’. Tuku ke toka ‘etau tokanga’ ki he ngaahi palopalema ‘oku lava ke tau solovaa,  kae ‘ikai koe ngaahi palopalema na’a tau fakatupu’.   Fakamanatu  kihe ongo sino faitu’utu’uni mahu’inga koe Fakataha Tokoni moe Kapinet.  Koe lelei kotoa pe ‘oku tafe mei ‘olunga.  Ka kele ‘ae matavai  ‘oku tafe mei ai ‘ae mafaii,  moe  faitu’utu’unii,  ‘e kele ‘ae ngaahi mui’i vai.  Pea ‘e inu ‘ehe lolotonga moe kaha’u hono ngaahi nunu’aa.

Si’oto ‘ofa atu, ki he Kaungā Ngāue’ hono kotoa,  Ngaahi   Kupu  Fekau’aki’, Hou’eiki  mo  hotau  Kāinga,   mo e  Kakai  ‘o e  Fonua’.  Tauange ke tau tui pīkitai ki he ‘Otua’, ke a’usia ha Tonga ‘oku lelei ange’. Ke tau ngāue tōtōivi mo  kaungā  fataki  ‘a e  maa’imoa  fisifisimu’a  ni. Ke tau ma’u kotoa ha loto – hangamālie,‘oku  tau mafeia  ‘a e lelei taha’.   Ketau pōto’i ‘i he‘etau  ngaahi palani’ mo e polokalama ngāue’ kotoa . Ke tau fa’a kātaki ‘i hono fakahoko ‘a e langa fakalakalakaa.

‘Ofa ke tau angatonu, ‘i he me’a kotoa ‘oku tau fakahoko’,  ‘o tatau pē,‘i he ‘unuaki faka-’ekonōmika’mo faka-politikale’.

Kā ko e me’a tēpū,  ke ‘ai taula ‘i he ‘Otua’,‘a ‘etau falala’ kae  a’usia  ‘a  e  kanokato ‘o e fa’unga  pule  ma’a  Tonga’.

‘Ofa atu kiate kimoutolu.



Nepituno Media Online © 2015. All rights reserved.